O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Qiyoslang: Men istiqlol tufayli gullab yashnayotgan Vatanning farzandiman.
Ko`rinib turibdiki, nutq faoliyati muayyan "yotiq chiziqqa" joylashib, muayyan tartibda, 
mantqiy ketma-ketlikda kelgan birliklar orasidagi munosabatlar sintagmatik munosabatni hosil 
qiladi. Sintagmatik munosabatlar doimo yaqqol ta‘sir qilishi insonda lisoniy sezgi uyg‘otishi 
bilan ham o`ziga xosdir. 
Sintagmatik munosabatlar nutq faoliyatidagi birliklar aloqasi, munosabati 
sifatida, 
paradigmatik munosabat birliklaridan farqli, bir gurux birliklari orasida ham, shuningdek, turli 
guruh birliklari orasida ham mavjud bo`lishi mumkin.
Qiyoslang: Bugun ustoz va shogirdlar kuni.
Ushbu birliklardan (so`zlardan) har biriga tegishli bo`lgan guruhning paradigmatikaning 
vakili hisoblanadi. Demak, sintagmatikadagi munosabatlar muayyan birliklar (so`zlar) 
munosabati sifatida emas, balki guruhlar-sinflar (paradigmalar sistemasi) munosabati sifatida 
iamoyon bo`ladi. 
Demak, nutq birliklari nutqiy hosilalar sintagmatik munosabatlarning namoyon bo`lishidir. 
SHunnngdek, nutq birliklari muayyan sinflar, 
guruhlar 
paradigmalar) 
orasidagi 
munosabatlarning voqelashishidir. 
SHunday qilib, sintagmatik munosabat til birliklarining nutqdagi - fikr almashish 
Jarayonidagi o`zaro mantiqiy, zaruriy munosabatidir, fikr ifodalash uchun xizmat qilishidir. 
SHunga ko`ra ushbu munosabat nutq hodisasi sifatida belgilanadi, nutq bilan o`lchanadi. 
Sintagmatik munosabat lisoniy birliklar, masalan, so`zlarning biri ikkinchisi bilan sintaktik 
munosabatga kirishib, so`z birikmasini yoki gapni hosil qilishidir.
Qiyoslang: milliy iftixor, Vatan mustaqilligi, ma’naviyat allomalari, O`zbekiston mustaqil 
diyor, yoshlarni sportga jalb qilish zarur.

---

171 
Bunda lisoniy birliklar muayyan tartibda, ketma-ketlikda kelib, gorizontal chiziqqa 
joylashishi bilan ajralib turadi. 
Eslatamiz, sintagmatikada sintagmatik munosabatda ishtirok etuvchi har bir lisoniy birlik 
o`zining muayyan o`rniga (pozitsiyasiga) ega bo`ladi. SHunga ko`ra u tavsiflanishi bilan ham 
ajralib turadi. Muayyan pozitsiyadagi birlik ayni vaqtda muayyan nutqda vazifaga - egaligi bilan 
ham muhimdir. Nutq jarayonidagi lisoniy birlikning o`rni (pozitsiyasi) ayni vaqtda uning 
nutqdagi nisbiy joylashishidir.
Qiyoslang: 14-yanvar Vatan himoyachilari kuni. Vatan mustaqilligini mustahkamlash har 
birimizning vijdoniy burchimizdir.
YUqorida aytilganlardan kelib chiqib, qat‘iy xulosa shuki, sintagmatik munosabatlar tilning 
bosh vazifasini-kommunikativ vazifasini ta‘minlaydi. 
Sintagmatik munosabatlarning reallashishiga ko`ra til birliklaridan axborot tashuvchi gaplar 
- nutq birliklari, nutqiy "asarlar", hosilalar shakllanadi, hosil bo`ladi. 
Demak, sintagmatik munosabatlar shunday munosabatlarki, ularga ko`ra til aloqa vositasi 
sifatida xizmat qiladi, ya‘ni tilning kommunikativ vazifasi sintagmatik munosabatda namoyon 
bo`ladi va shu munosabatga tayanadi. 
Xullas, paradigmatik va sintagmatik munosabatlar o`zaro dialektik bog‘liqlikda, bir butun, 
yaxlit holda sistemalar umumiyligi, jami sifatida tilning aloqa quroli bo`lib xizmat qilishini, 
ijtimoiy-amaliy faoliyatini ta‘minlaydi. 
1. Til sistemasi lisoniy birliklar va qoidalar xazinasi bulib, ular paradigmatik va sintagmagik 
aspektlarda o`rganiladi. 
2. Paradigmatika paradigmalar sistemasidir. Paradigmalar sistemasi til birliklarining 
umumiy va xususiy ma‘nolariga ko`ra tashkil topadi. 
3. Paradigmalar sistemasi birliklarining o`zaro ichki munosabati paradigmatik munosabatdir. 
4. Paradigmatika - paradigmatik munosabat til bilan - til imkoniyati bilan bog‘lanadi. Ushbu 
munosabat til birliklarining nutqqacha-nutq faoliyatigacha bo`lgan munosabati til faktidir. 
5. Sintagmatika til sistemasi birliklarining nutqda muayyan tartibda ketma-ketlikda 
joylashishi, kelish jarayoni bilan bog‘lanadi. 
6. Nutq faoliyatida o`zaro mantiqiy aloqaga kirishgan birliklar orasidagi munosabat 
sintagmatik munosabatdir. Nutq birliklari - nutqiy hosilalar sintagmatik munosabatning 
voqelashishidir. 
7. Sintagmatik munosabat tilning kommunikativ vazifasini namoyon qiladi. Sintagmatik 
munosabatga ko`ra til aloqa vositasi sifatida xizmat qiladi. 
8. Sintagmatik munosabat nutq bilan, nutq faoliyati bilan bog‘lanadi, nutq fakti hisoblanadi. 
9. Sintagmatikada - sintagmatik munosabatda ishtirok etayotgan birliklarning har biri 
o`zining muayyan o`rniga (pozitsiyasiga) ega. 
10. Paradigmatik va sintagmatik munosabatlar, til va nutq kabi, o`zaro dialektik bog‘liq 
bo`lib, tilning jamiyatda aloqa quroli sifatida xizmat qilishini, ijtimoiy-amaliy faolligini 
ta‘minlaydi.