O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti umumiy tilshunoslik

Tipologik metod
Tipologik metod turli-qarindosh (o`zaro genetik bog‘liq) va qarindosh bo`lmagan (o`zaro 
genetik bog‘lanmagan) til oilalariga tegishli bo`lgan tillarni qiyoslash asosida o`rganadi. Ushbu 
xususiyatiga ko`ra mazkur metod faqat bir til sistemasiga, ya‘ni qarindosh tillar oilasiga kiruvchi 
tillarni qiyosiy tadqiq qiluvchi, «baholovchi» qiyosiy-tarixiy metoddan farq qiladi. 
Tipologik metod qiyosiy-tarixiy metod bilan hamkorlikda ish olib boradi, uni to`ldiradi, 
chuqurlashtiradi. 
Tipologik metod chet tillarni ona tiliga qiyoslab o`rganish jarayonida ushbu tillardagi 
fonetik, leksik-grammatik va uslubi (stilistik) xususiyatlarini aniqlaydi va ilmiy xulosalar 
chiqaradi. 
Tipologik metodning mohiyati shundan iboratki, bunda tillar genetik jihatdan qaysi til 
oilalariga mansubligidan qat‘iy nazar ular o`z strukturalaridagi o`xshash va farqli jihatlariga 
ko`ra qiyoslanadi, ya‘ni o`rganilayotgan, qiyosga olingan tillarning struktur - qurilish 
xususiyatlari aniqlanadi, muayyan xulosalar chiqariladi. 
«Tipologik metodning paydo bo`lish sababi shundaki, barcha tillar tashqi jihatdan farqli 
bo`lsada, ammo ichki tuzilishiga ko`ra o`xshashdir, ya‘ni ular tuzilishi (strukturasi) asosida 
aynan bir xil prinsipi yotadi». 
Tillarni tipologik o`rganish maqsadini belgilashda bir qancha yoshdashuvlar, qarashlar 
mavjud. Bular quyidagilar: 
1.
Klassifakitsion (tasnifiy) yondashuv. 
2.
Xarakterologik yondashuv. 
3.
Belgili (priznakovsh) yondashuv. 
4.
Ichki sistem yondashuv.
5.
1. Klassifikatsion (tasnifiy) yondashuv. 
Tillarni tipologik o`rganish jarayonidagi klassifikatsion, ya‘ni tasnifiy yondashuvning 
mohiyati shundan iboratki, bunda dunyodagi barcha tillar qaysidir jihatiga, biron belgisiga ko`ra 
til oilalariga (guruhlariga) ajraladi. Natijada tillarning morfologik tasnifi paydo bo`ladi. 
Morfologik tasnif, o`z nomidan kelib chiqqan holda, tillarning morflogik xususiyatlarini - 
o`zak va qo`shimchalarni o`zaro zid olgan holda qiyoslab o`rganadi. Shunga ko`ra til tiplari hosil 
bo`ladi.
2. Xarakterologik yondashuv. 
Tiplarga xarakterologik yondashuv natijasida har bir tilning o`ziga xos, muhim (xarakterli) 
xususiyatlari jihatlari ma‘lum bo`ladi. Ushbu xususiyatlari, tomonlari orqali tilga baho beriladi. 
3. Belgili yondashuv. 
Tillarga muayyan belgilarga ko`ra yondashuv natijasida alohida til hodisalari va sathlari 
(yaruslari)ning tipologiyasi yaratiladi. Masalan, fonetik tipologiya, leksik tipologiya, morfologik 
tipologiya, sintaktik tipologiya va b. 

---

179 
4. Ichki sistem yondashuv. 
Tillarga ichki sistem yondashuv natijasida muayyan tildagi alohida hodisalar (masalan, 
fonetik, leksik, morfologik va b.) orasidagi o`zaro munosabatlar, boG‘liqliklar tadqiq qilinadi. 
Bunda muayyan tilda qanday hodisalar, birliklar, elementlar namoyon bo`ladiyu qanday
hodisalar 
voqelashmaydi, qanday hodisalarning, elementlarning mavjudligini boshqarish inkor qiladi, 
yuzaga keltirmaydi.