Motiv va motivatsiya muommosi jahon psixologiyasida turli –tuman nuqtai nazaridan yondashish orqali tadqiq qilib kelinmoqda.
Rus va sobiq sovet psixologiyasi namoyondalari K.D Ushinskiy , I.M. Sechenov , I.P.Pavlov , V.M. Bexeterov , A.F. Lazurskiy , V.S. Merlin A.A. Uxtomskiy, va boshqalar bu muammo yuzasidan tadqiqot ishlarini olib borganlar.
Yevropa va Amerika mamlakatlarida motivatsiyaga oid 30 dan ortiq ilmiy konsepsiyalar mavjuddir.
Motiv
Insonni xatti harakati va ma’lum ehtiyojlarini qondirish bilan bog’liq faoliyatga undovchi sababga aytiladi.
Motivat
siya
Odamni faol faoliyatga undovchi sabablar majmui bo’lib , xulq – atvorni psixologik va fiziologik boshqarishning dinamik jarayoni hisoblanib unga tashabbus , yo’nalganlik tashkilotchilik , qo’llab quvvatlash kiradi.
ONG,FAOLIYAT,SHAXS.
ONG,FAOLIYAT,SHAXS.
S. L. Rubishteyn talqinicha
Motiv – bu shaxs xulq –atvorining kognivistik jarayoni bevosita tashqi olam bilan bog’lovchi subyektiv tarzda aks etish demakdir.
Motivatsiya – psixika orqali hosil bo’ladigan determinatsiyadir.
Motivatsiya
Inson xulq atvori, uning bog’lanishi , yo’nalishi va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuiini bildiradi.
G’arb psixologiyasida motivatsiyaning ikki xil ko’rinishi va ularning o’ziga xos belgilari haqidagi masala chuqur o’rganilgan . Bular ekstrinsiv (tashqi shart- sharoitlar va holatlarga bog’liq bo’lgan holda paydo bo’ladigan) va intrinsiv (shaxs dispozitsiyalari bilan ehtiyojlar , ustanovkalar, qiziqishlar , mayllar , istaklar bilan bog’liq bo’lgan holda paydo bo’ladigan) motivatsiyalardir.
Bu yo’nalishdagi munozaralar X.Xekxauzenning “Motivatsiya va deyatetnos”kitobida o’z aksini topgan
XOXISH
FAOLLIK
MOTIV
FAOLIYAT
Faoliyat motivi
Tushuniladigan
Xatti- harakat
anglanilmagan
anglanilgan
Tashqi
Ichki
Shaxsiy
Ijtimoiy
Altruistik
Burch
Foyda
Baho yutuq
Altruistik
O’zini o’zi
harakatlantiruvchi
Intilish ideal
Jarayonga oid
O’zini o’zi
Takomilashtirish
Natijaga oid
Motivatsiyani
Bixevioristik , geshtalpsixologiya, psixoanalitik , gumanistik nuqtai nazariya sifatiga o’rganish.
Bixeviorizm
Bixeviorizmning asoschisi D. J. Uotson (1878- 1938 )
psixologiya fanining bosh vazifasi xulqni tadqiq
Etishdan iborat deb tushunadi. U psixik hodisalardan
mutlaqo voz kechib , xulqni ikki shaklga , ya’ni ichki va
tashqiga ajratadi, ular o’zaro javoblar stimuli bilan
uzviy bog’liq ekanligini ta’kidlab o’tadi.
Bixeviorizm uchun “xulq”asosiy
tushunchaga aylanib, uning psixikasi
bilanaloqasi chetlab o’tilgandir.
Bixevioristlar jumladan Torndaayk, Tolmem , Xall, Xebb, kabilar xulq motivatsiyasiga muayyan darajada e’tibor qilganlar. Ular o’zlarining izlanishlarida xulq motivatsiyasining quyi darajalarini o’rganib , kalmushlarda tajriba ishlarini olib bo’rib jonivorda ochlik , tashnalik va ularning turlicha darajalarini reaksiya tezligiga nisbatan namoyon bo’lish xususiyatini , har xil sharoitda motivatsiyaning kuchi to’g’risida muayyan qonuniyatlar ochishga intilganlar.
Bixeviorizm insonni biologik mavjudot sifatida qarab , unga biologik jabhada yondashadi, oqibat natijada uning ijtimoiy ,mohiytai tadqiqot predmetidan chetda qolib ketadi.
Bixeviorizm ham insonga ham hayvonlarga xos bo’lgan xulqning umumiy prinsiplarini topishga intiladi.
Geshtalpsixologiya
Geshtalpsixologiya maktabi namayondalari
Uchun motivatsiya o’ziga xos talqinga ega bo’lib,
uning mohiyatini eksperimental tarzda o’rganishga ,
ochib berishga intilish ko’rsatkichi bilan boshqalardan
ajralib turadi. K. Levin (1890-1947) motivlarni
Eksperimental o’rganish metodikasini ishlab chiqib,
ularni mutlaqo mustqil holat sifatida tushuntirishga
harakat qilgan va bu borada
muayyan muvaffiqiyatlarga erishgan .
Geshtalpsixologiya maktabining namayondalariga obraz tushunchasi qanchalik o’ta ahamiyatli bo’lsa . K.Levinning maydon nazariyasi uchun motiv kategoriyasi o’ta ahamiyatga kasb etadi.
Obraz va motiv o’zaro aloqasiz hukm surishi ta’kidlanadi, motivatsiyani amalga oshiruvchi vaziyatning predmetli , ma’noviy mazmuni esa inkor qilinadi.
Geshtalpsixologlarning asarlarida shunday halatlar ham mavjudki, ularda xulq motivatsiyasi muammolari shaxsning muhim xususiyatlarini tahlil qilish negizidan kelib chiqib qaraladi.
Psixoanalitik
Ongsizlik ta’limotining asoschisi
Z. Freyd xulq motivlari va ehtiyojlari
muammosini ishlab chiqib motivatsiyaning
manbai instinkt , u tur va
individning saqlanish shartidir.
Psixoanalitik konsepsiyalar negizida motivatsiya organik ravishda inson mayllariga xosdir, degan goya yotadi. Ularning manbai sifatida maylni aks ettiruvchi qaysidir organdagi yoki uning qismdagi somatik jarayon tushuntiriladi.
Vilyam Makdugall
Motivatsiyaning irsiy (tabiatdan beriladigan )
xususiyatiga ega degan holatni
asoslash uchun tug’ma instinktlar masalari
bilan mazkur voqelikni bog’lab tushuntirishga
harakat qilgan. Uning fikricha tug’ma instinktlar
ham insonlarga , ham hayvonlarga ,
Bir tekis taaluqli bo’lib, , ular odamlarning motivida
oldin 14 , keyinchalik 18 tagacha asosiy
instinktlar sifatida hukm surishi mumkin.
Olimlarning motivatsiya haqida yondashuvlari
Motivatsion tizim motivatsion soha birligi sifatida motiv , talab , qiziqish , intilish , maqsad , ideal, havas motivatsion ko’rsatma kabi motivatsion hodisalarni ifodalovchi tushunchalarni oladi.
V. T. Aseev turli motivatsion hodisalar – istaklar turlari o’rtasida tizimiy munosabatlllar bo’lishi mumkin deb hisoblaydi.
V.T. Aseev
Biz faqat “tushuniladigan ” va real harakatdagi motivlarga duch kelamiz.
Bola qancha o’qish zarurligini yaxshi tushunadi(tushuniladigan motivlar ) , lekin bu narsa ham unga o’quv faoliyatini bilan shug’ullanish uchun turtki bo’la olmaydi. Bu bilim mayl shaklini olsagina , biz real harakatga motiv bilan ish ko’rgan bo’lamiz. Faqat tushuniladigan motivlargina maa’lum sharoitda harakatdagi motivlar shaklini oladi. Bu narsa motivatsiyani qayta qurish uchun jiddiy ahamiyatga egadir.
Maktabning vazifasi ham bola motivatsiyasini qayta qurishdan iboratdir.
A. N. Leonetev
A.N. Leonetev nazariy tafakkurga ega bo’lish , asos sifatidagi bilish motivlarining rivojlanish masalasiga katta e’tiborini qaratgan.
U psixik jarayonlarning shunday dinamikasini ochishga harakat qildiki , bunday dinamika motivatsiya rivojlanishi asosida o’quvchilarni bilimlarni egallashga olib keladi. Kelib chiqadigan motiv deb- deb yozadi u, - harakat uchun ko’rsatma hosil qiladi. Ammo motivlarning muayyan toifasi (masalan bilish motivi) juda ko’p harakatlarning murakkab tizimi bo’lishini taqozo qiladi.
Ta’limni motivatsiyalash muammosi bo’yicha o’z oldiga o’quvchilarning o’qishga bo’lgan munosabati , psixologik aspektlari qanday maydonga chiqadi degan masalani hal qilishni maqsad qilib qo’yadi. Bu munosabatning psixologik mohiyatini ochadigan muhim jihatlardan biri “o’quvchilar o’qish faoliyatini ” belgilaydigan motivlarning yig’indisi hisoblanadi. Bunda ta’lim motivlari deganda , biz bola nima uchun o’qishga majbur qilishni tushunamiz.
L. N. Bojovich
Rus olimi Nemov motivatsiyani quydaqicha tasavvur qiladi. Umumam har qanday shaxsdagi mavjud ehtiyojlarni ikki guruhga bo’lish mumkin.
Biologik ehtiyojlar- bu fiziologik (tashnalik ochlik uyqu ) jinsiy moslashuv ehtiyojlari
Ijtimoiy ehtiyojlar- bu mehnat qilish bilish estetik va axloqiy ma’naviy ehtiyojlar.
Nemov
Motivatsiyaning psixologik nazariyalari
1. Qaror qabul qilish nazariyasi
2. Instinktlar nazariyasi
3. Xul atvor nazariyasi
4. Motivatsiyaga kognitiv yondashuv nazariyasi.
Qaror qabul qilish nazariyasi.
Inson ongi tafakkurga , iroda va xatti harakatni tanlash imkoniyatiga ega. Demak inson xulqi motivining asossi aql , ong va inson irodasidir.
Instinktlar nazariyasi
Z.Freyd, V. Magdugall –biologik nuqtai nazardan mavjud bo’lib , unga asosan insonga , hayvonlarga xos instinktlar biriktirilgan. XX asrning 20- yillarida instinktlar nazariyasi o’rniga inson xulq atvorini biologik ehtiyojlar bilan bog’lovchi konsepsiyaa yuzaga keladi.
Xulq atvor motivatsiyasi nazariyasi
XX asr boshida paydo bo’lib , xulq atvor “stimul – reaksiya ” sxemasida ko’rib chiqiladi. I.P.Pavlov va uning izdoshlari N.A. Bershteyn va P.K. Anoxin
Motivatsiyaga kognitiv yondashuv nazariyasi
Inson xulq atvorini tushuntirishda uning ongi va bilimi bilan bog’liq fenomenlarga alohida e’tibor beriladi.
Psixologiyada motivlashtirish deganda psixologik hodisalarning o’zaro mustaqil bog’langan , lekin bir- biriga to’la mos kelmaydigan nisbatan mustaqil uch turi mavjud.
1…Individning ehtiyojlarini qondirish
bilan bog’liq bo’lgan faoliyatga
undovchi sabablar sifatidagi
motivlashtirishdir. Faollik
holatini paydo bo’lishini
subyektiv ehtiyojlarini izohlab
beradi.
2… Motivlashtirish faollik kimga
qaratilgani boshqa xulq atvor emas ,
balki xuddi shunaqasi tanlaganligini
Izohlab beradi.
3.. Kishi axloqi va
faoliyatini boshqaradigan
vosita hisoblanadi. Bularlarga
emotsiyalar , istaklar ,
qiziqishlar kiradi.
Foydalaniladigan adabiyotlar
II. E.Goziyev . Umumiy Psixologiya
Toshkent 2010.
III. P.I. Ivanov Umumiy Psixologiya
Toshkent 2008.
XULOSA
Nazariy xulosalar va mushohadalardan ko’rinib turibdiki psixologiya fanini turli sohalarida motiv,motivatsiya muammosi faoliyat,xulq,muomala kategoriyalarini yuzaga kelishi,kechishi,rivojlanishi xususiyatlariga asoslangan holda tadqiq qilingandir unga yondashuv turli tuman bo’lishidan qatiy nazar muayyan darajada umumiylik mavjudligini namoyish qildi.
E’tiboringiz uchun rahmat.
Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat universiteti Raqamli Texnologiyalar Fakulteti Amaliy matematika va informatika yunalishi 305 guruh talabasi Mamaraimov Davlatyor tomonidan tayyorlandi
