Microsoft Word islom hazorasi ziyouz com doc

www.ziyouz.com
kutubxonasi 
63
“Albazen” fizikadagi ilmiy istilohga aylangan. Ibnul Haysam alohida olingan yorug‘lik, 
cheklangan tezlikka ega ekanligi haqida fikr bildirgan birinchi olimdir. Lambert 
trapettsiyasini, undan ancha oldin Ibnul Haysam topgan. Zamonaviy ko‘zoynaklarning ilk 
kashfiyotchisi ham ana shu Islom olimi bo‘lgan. Alloma fizika, matematika, tibbiyot, 
falakshunoslik, falsafaga oid 200 dan ortiq asar yozib qoldirgan. Olimning yuksak 
iqtidori, ilm-fan sohasidagi kashfiyotlarining ahamiyati haqida g‘arb olimlarining o‘zlari 
ham tan olib yozishgan. Professor Xittining ta’kidlashicha, “U optik mutaxassislarning 
eng birinchisi, ilk musulmon optik doktoridir”. J.T. de Bauer esa, uni “O’rta asrdagi eng 
qimmatli, eng obro‘li matematik va fizik”, deydi. Darhaqiqat, u Rojer Bekondan tortib, 
Leonardo da Vinchi va Keplerga qadar, bir qancha g‘arb va Sharq olimlariga foydali 
bo‘ldi. g‘arbliklarning o‘zlari uning soyasi ostida teleskop, mikroskoplarni kashf 
qilinganliklarini ta’kidlaydilar. 
Bunday misollarni yana juda ko‘p keltirish mumkin. O’quvchini zeriktirmaslik uchun 
qolgan olimlarning ilm-fan yo‘lidagi xizmatlariga qisqacha to‘xtalib o‘tishga to‘g‘ri keladi.
Ibn Firnos (vafoti 808 yil) aka-uka Raytlardan 1023 yil oldin uchoq yasab, parvozni 
amalga oshirgan.
Jobir ibn Hayyon Jon Dalton, Otto Xann, Endryu Fermi, Albert Eynshteyndan 1000 yil 
oldin atom ustida tadqiqot o‘tkazgan, ilk marta “termoyadroviy kuch” fikrini aytgan, 
atom parchalanishi va bomba shiddatini tasvirlagan. 
Sobit ibn Qurra (835-902) birinchi marta anestezinni topgan, Ali ibn Iso (XI asr) esa 
uni ilk bor ko‘z jarrohligida qo‘llab, bu haqda mustaqil asar yozgan. Biroq bu kashfiyot 
1850 yilda Jankayga tegishli bo‘lib ketdi. “Differentsial hisob”ni ham Nyutondan ancha 
oldin, to‘qqizinchi asrda Sobit ibn Qurra kashf qilgan. 
Samo jismlarining ellips orbita bo‘ylab harakat qilishi haqidagi fikrni Kepler 
Beruniydan o‘zlashtirib olgan bo‘lsa, Kopernik Quyosh nazariyasini Ibn Shotirdan (1304-
1376) aynan ko‘chirib olgan. 
Paleontologiya va sedimentologiya sohasida ilk tajribalar o‘tkazib, kitob yozgan olim 
Abu Ali ibn Sino bo‘lsa-da, bu boradagi xizmatlari uchun Albertga “Buyuk Albert” unvoni 
berilgan. Darvoqe, Ibn Sino (Ovro‘pada Avitsenna) fanning turli sohalariga oid 450 dan 
ortiq kitob yozgan, birgina “Kitob ush-shifo” asari 22 jilddan iborat bo‘lgan, “Tib 
qonunlari” kitobi esa 800 yil mobaynida tibbiyotdagi asosiy qo‘llanma bo‘lib keldi. 
“Meditsina” istilohi ham olimning lotincha nomidan olingan. 
Ulug‘ shoir Umar Xayyom “Arifmetikaning mushkul masalalari” asarida Nyutondan 
besh yuz yil oldin o‘n sonli raqamli masalalarini kasr vositasida hal etish nazariyasini 
tavsiya qildi.
Fizika va falakshunoslikda juda muhim bo‘lgan Mayatnikni Nyutondan yetti yuz yil 
avval Ibn Yunus kashf etgan. 
Verem mikrobini topganligi uchun R. Koch Nobel mukofotini olgan, vaholanki, uni 150 
yil oldin Kambur Vosim (vafoti 1761 yil) topgandi. 

---

Islom hazorasi. Ahmad Muhammad