79
Bevosita aloqalarni uzish va ularni yangi negizlar asosida tiklash ikkinchi usulga o’tish
bilan yakunlanadi. Shu vaqtdan boshlab “ruhiy buzilishlikka, ahloqiy skeptizmga, ahloqiy
beqarorlikka yoki boshqa - yangi anglangan sharoitda ahloqiy inson xayotini qurishga yo’l ochila
boshlaydi”. Sanab o’tilgan fenomenlar yangi usulning mavjudligini tavsiflamaydi, balki, shaxs
ilgarigidek yashash imkoniyati yo’q bo’lgan vaziyatda qolganda o’zining betqkaror “Men” tizimini
buzilishlardan saqab qola olmasligini anglatadi. Bu vaziyat ba’zida “o’zini safarbar etish” xolati
deb nomlanadi.
Bu
shunday holatki, bunda shaxs muayyan bir bosqichni bosib o‘tgan, lekin yuqoriroq
darajaga erishmagan. Birinchi chiziq o‘zining natijasiga ko‘ra ikkita imkoniyatga ega. Ulardan biri -
bu keyingi bosqichga (ijtimoiy intilishlar modusiga) o‘tish. Ikkinchisi - bu bosqichda izlanish va
“to‘xtab qolish”dan bosh tortishdir. Shaxsning kasbiy shakllanishini boshqa vektori inson
allaqachon o‘zini “topganligi”, uning o‘zini va o‘z faoliyatini o‘zgartirishni istamasligi bilan
yakunlanadi. Shaxs faoliyatga nisbatan o‘z extiyojlarini qondiruvchi vosita sifatida qaraydi.
Shu
bilan bir vaqtda, shaxsni faoliyatga jalb qilinganligi, uning maqsad va vazifalarini
amalga oshirishga bulgan ustanovkalari, sub’ektning mexnat jarayoniga shaxsning psixologik
xususiyatlari orqali aniqlanuvchi yuqori imkoniyatlarni tadbiq qilish
malakasi va mazmuniga
moslashishi, ko’nikishiga intilishi bilan bog’liqdir.
Kasbiy faoliyat san’at darajasigacha ko‘tariladi va shaxsning zaruriy ishtiroki natijasiga
ko‘ra predmetli yoki to‘liq predmetli ko‘rinishlarga ajratiladi. Shunga muvofiq tarzda, hech qanday
faoliyat motivga ega emas, chunki hech qanday motivning o‘zi yo‘q, faqatgina muayyan faoliyatga
egalik qila olinsa bo‘ldi. Bu bosqichda xam boshqalar singari ikkita chiziqni ajratib ko‘rsatish
mumkin, ulardan biri kasbiy faoliyatni endi o‘zlashtirayotgan insonlarga xosdir.
Bu muammoni o’rganishning muhim nuqtasi “professional (mutaxassis) ”,
“professionalizatsiya (kasbiy shakllanish) ”, “professionalizm”, “kompetentlik”, “malaka” va
“kasbiy yetuklik” tushunchalari xisoblanadi. Ma’lumki, oxirgi tushuncha (“kasbiy yetuklik”)
mehnat sub’ektining muhim xususiyatlaridan biri hisoblanib, u mutaxassisning shakllanish
(professionalizatsiya) jarayoni va uning natijasi (“professionalizm”, “kompetentlik”, “malaka”)
sifatida namoyon bo’ladi. “Kasbiy yetuklik” tushunchasining moxiyati qator jaxon psixologlarining
(Derkach, 2002; Zazikin, 1998; Zeer, 2003; Noskova, 2000; Povarenkov, 1999; Rean, 2003;
Tolochek, 2005) tadqiqotlarida o’rganilgan.
Yetuklik - bu shaxs rivojlanishining
shunday darajasiki, bunda shaxs o’zining fuqarolik,
oilaviy, kasbiy va boshqa majburiyatlarini to’liq bajarishga qodir bo’ladi, qolaversa, jamiyatning
aniq soxalarida va mexnat faoliyatida samarali ishtirok etadi. “...taraqqiyotni taxlil qilish bu
jarayonning ega murakkab va ziddiyatli ekanini ko’rsatmoqda:
inson organizmining turli
tizimlaridagi taraqqiyotning yuqori darajaga erishishi uchun turlicha vaqt sarflanganligi sababli
uning psixikasi o’ta sodda va juda murakkabdir xamda uning evolyusiyasini boshlanishidagi
geteroxronlik va kechishidagi tezlikning noadekvatligi kuzatiladi”.
Madaniyat insonlarning bir-biridan farq qiladigan hayot yo‘lini qonunlashtiradigan
harakatlar, ishonchlar va xulq-atvorlarning yagona bir tizimidir. Ba’zida bu atama artistik,
intellektual va hayotning ilmiy faoliyatini nazarda tutishiga qaramasdan, men bu erda uni hayot
yo‘lini harakterlovchi umumiy hamma narsani nazarda tutadigan simfoniy konsektlaridek yaxshi
basketbol o‘yinlari, qimmat restoran sifatida Mc_Donald’sni atama sifatida ishlataman. Bu
umumiy sezish madaniyati umumiy til, tarixi bir bo‘lgan etnik so‘zi bilan deyarli sinonim.
Madaniyat o‘ziga xos bayram yoki urf-odatlarga o‘xshab o‘zining aniq elementlariga ega, lekin
shuningdek autsayderlar ahamiyat ham berilmaydigan xususiyatlari ham bor. Qachonki sinfxona
o‘quvchilarni turli xil etnik gruppalardan va ko‘plab madaniyatlardan o‘ziga jalb qilganda,
o‘quvchilar unda kata farq borligini aniqlaydilar. O‘qituvchilar o‘quvchilarning odatiy
harakatlari, ishonishlar, xulq-atvorlari bir-birlarinikidan qanday farq qilinishi, hamda asosiysi
o‘qituvchilarnikidan qanday farq qilinishini tushunib olishlari lozim. Lekin tushunishning bunday
usuli murakkabdir. Bu mavzuni tashkillashtirishda, ularni madaniyatning jamiyat va psixologiya
yo‘nalishlaridagi farqlar bilan tillardagi farqlarni qanday bog‘lashlaridagi farqlarga qarab bir
necha ko‘rinishlarda tahlil qilaman
1
