O‘zbeкiston respubliкasi

TIL, LISON, ME‟YOR VA NUTQ MUNOSABATI. TIL 
SATHLARI VA BIRLIКLARI 
 
Tayanch tushunchalar: 
ilmiy bilish, fahmiy bilish, empirik yondashuv, UMIS va AHVO, 
[WPm], lison, nutq, til, me‟yor, fonema, morfema, leksema, qolip, 
nomema, semema, sema, paradigma, paradigmatik munosabat, 
sintagmatik munosabat, pog„onali munosabat, partonimik munosabat, 
giponimik munosabat, totonim, giperonim, ziddiyat, ajralgan ziddiyat, 
muntazam (proporsional) ziddiyat, noto„liq (privativ) ziddiyat, 
darajali (gradual) ziddiyat, teng qiymatli (ekvipolent) ziddiyat, ikki 
a‟zoli (binar) va ko„p a‟zoli ziddiyat, doimiy va mo„tadillashgan 
ziddiyat, tasnif 
 
5-§. Ilmiy bilish va uning bosqichlari 
 
Bilish bu obyektiv voqelikning inson ongida aks etish jarayonidir. 
Fanda ikki xil bilish farqlanadi: 
a)
fahmiy (empirik, amaliy) bilish; 
b)
nazariy (idrokiy, mantiqiy) bilish. 
Fahmiy bilishda o‗rganilayotgan manba, uning bo‗limlari va 
tarkibiy qismlari, belgi-xususiyatini aniqlash, saralash, izchillashtirish 
va tasvirlash ishlari amalga oshiriladi. Bunda asosiy e‘tibor o‗rganish 
manbaning tashqi (zohiriy) xossalarini aniqlashga qaratiladi. Aslida bu 
hali tahlil emas, balki ilmiy o‗rganishga kirishishning ilk bosqichi. 
Nazariy bilish empirik, ya‘ni fahmiy bilishsiz amalga oshmaydi. 
Amaliy bilish jarayonida to‗plangan faktik material nazariy bilish 
jarayonida aqliy tafakkur yo‗li bilan umumlashtirilib, ularning 
mohiyati ochiladi. Manbani o‗rganishning har ikki bosqichi ham 
birday muhim bo‗lib, ular bir-birisiz to‗laqonli bo‗lolmaydi. Ularga 
nisbatan bilishning ikki qutbi sifatida munosabatda bo‗lish noto‗g‗ri. 
Xo‗sh, bilishning ikki zaruriy bosqichi nuqtayi nazaridan o‗zbek 
tilshunosligi taraqqiyotini qanday baholash mumkin? 
O‗zbek tilshunosligi o‗zining (XX asrning 20-yillaridan 90- 
yillarigacha) amaliy bosqichni bosib o‗tdi. Bu davrda amalga 
oshirilgan ishlar quyidagilardan iborat edi: 

---

25 
1)
tilning bo‗limlari aniqlandi; 
2)
har bir bo‗limga doir birliklar chegaralandi; 
3)
birliklarning zohiriy alomatlari yoritildi. Masalan, fonetika 
sohasida hozirgi o‗zbek tilida 6ta unli, 24ta undosh borligi aniqlanib, 
ularning bevosita sezgi a‘zolariga ta‘sir qiluvchi xossalari o‗rganildi. 
Unlilardagi lablanganlik-lablanmaganlik, til orqa, til o‗rta, til oldi, 
yuqori torlik, quyi va o‗rta kenglik belgilari shular jumlasidandir. 
Biroq har bir unlining mohiyati –substansiyasiga bu zohiriy belgilar 
qay darajada daxldor degan muammo nazariy o‗rganish jarayonida 
fonemalarning variant-invariantlik muammosi ostida tadqiq qilindi. 
Har bir unlining (undoshlarning ham) mohiyati nazariy usullarda 
ochib berildi. 
Shunday holatni morfologiyada ham kuzatish mumkin. Bunda 
so‗z turkumlari, har bir turkumga xos grammatik shakllar aniqlandi. 
Grammatik shaklning zohiriy belgilari – nutqiy xususiyati tadqiq 
qilindi. Masalan, har bir kelishikning 20 dan 50–60 tagacha ma‘nosi 
ajratilib, tavsiflandi. Bu ma‘nolar sirasini yana davom ettirish 
mumkin. Zero hodisalar cheksiz bo‗lib, ular qanchalik ko‗paysa, 
manba mohiyatini shuncha qorong‗ilashtiradi, to‗sib 
qo‗yadi. 
Quyidagi misollarga diqqat qiling: 
Oysaraning kitobi 
Oysaraning opasi 
Oysaraning uyi 
Oysaraning shodligi 
Bunda empirik yondashuv qaratqich kelishigining «qarashlilik», 
«mansublik», «egalik», «subyekt-harakat» kabi to‗rtta ma‘nosini 
farqlashni taqozo qiladi (qatorni yana davom ettirish va ma‘nolar 
sonini ko‗paytirish mumkin). Bu – zohiriy ma‘no, nutqiy hodisa. 
Empirik tilshunosdan mohiyatga tomon bundan chuqurroq borish 
talab qilinmaydi. Nazariyotchi kelishikning har bir qo‗llanishidagi 
farqdan «ko‗z yumib», umumiy jihatni qidiradi. Farqlarning (kitob), 
(opa), (uy), (shodlik) va boshqa so‗zlar ta‘sirida ekanligini nazariy 
yo‗l bilan aniqlaydi hamda shu asosda qaratqich kelishigining 
mohiyatini ochadi. 
Nazariy o‗rganish jarayonida til hodisalarida zohiriy (nutqiy) va 
botiniy (lisoniy) jihat farqlanadi. Har bir birlik yondoshlari bilan 
o‗zaro munosabatda o‗rganiladi, ularga tizimiy yondashiladi. Masalan, 
yuqoridagi misolning birinchisida (
Oysaraning kitobi
) qaratqich 

---

26 
kelishigining «qarashlilik», ikkinchisida (
Oysaraning opasi
) 
«mansublik» nutqiy (xususiy) ma‘nolari voqelangan. Biroq qaratqich 
kelishigi shaklining barcha qo‗llanishi uchun umumiy jihat – «oldingi 
ismni keyingi ismga tobelash» ma‘nosi bevosita 
kuzatishda 
berilmagan va u lisoniy qiymatga ega. Bu umumiylik yuqoridagi 
misollarda «
Oysara 
so‗zining 
opa 
so‗ziga qaratuvchilik munosabatini 
ifodalash», ikkinchisi «
Oysara 
so‗zining 
kitob 
so‗ziga qaratuvchilik 
munosabatini ifodalash» tarzida bevosita kuzatishga chiqqan, sezgi 
a‘zosi bilan his qilinadigan qiymat kasb etib xususiylashgan. 
Empirik tilshunos har bir birlikni alohida-alohida tekshiradi. 
Masalan, 
a 
unlisini boshqa unlisiz, biror zamon yoki kelishik shaklini 
boshqasidan ajratib, uzib o‗rganadi. Nazariy o‗rganish bosqichida esa 
ular o‗z tizimdoshi bilan yaxlitlikda tahlil etiladi. Har bir birlikning, 
deylik, unlining, boshqa tizimdoshi bilan o‗zaro munosabatida 
namoyon bo‗ladigan belgisi nazariyotchi uchun muhim ahamiyat kasb 
etadi. Til hodisalarini bu tarzda o‗rganish