O‘zbeкiston respubliкasi

Abu Hayyon al-Andalusiy 
XIII–XIV asrlarda yashab ijod etgan 
tilshunos. Uning qadimgi turkiy tilshunoslikda tutgan o‗rni o‗ziga xos. 
U turkiy va arab tili muqoyasasiga doir ko‗plab asarlar yaratgan. 
Masalan, uning «Кitob al-idrok li lisonal-atrok» lug‗ati hamon o‗z 
ahamiyatini yo‗qotgani yo‗q. Asar 1312-yilda Qohirada yaratilgan 
bo‗lib, uning tarkibi lug‗at va grammatikadan iborat. Tadqiqotlar 
ma‘lumotlariga ko‗ra, asarda qipchoq unsurlari ko‗proq, o‗g‗uz 
unsurlari esa kamroq uchraydi. 
Jamoliddin Muhammad Abdulloh Turkiy
ning ham qadimgi 
turkiy tilshunoslik taraqqiyotida o‗ziga xos o‗rni bor. Uning taxminan 
XIII–XIV asrlarda yozilgan «Кitobu-lug‗at al-mushtoq fi lug‗at-it turk 
vo-l-qafchoq» («Turk va qipchoq tillariga mushtoqlarni qiziqtiruvchi 
kitob») asari arab, fors, turk, mo‗g‗ul tillari qiyosiga bag‗ishlangan, u 
turkiy tillarning tarixiy taraqqiyotini o‗rganishda qimmatli manba 
sifatida xizmat qiladi. 
II bosqich. 
Eski o‗zbek tilshunosligining shakllanishi va 
taraqqiyotida buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy, Zahiriddin 
Bobur, Aloyi Binni Muhibiy, Mirzo Mehdixon kabilarning lingvistik 
qarashlari va asarlari muhim ahamiyatga ega. 
XIX asrning oxiriga kelib, mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy- 
siyosiy jarayonlar rus bosqinchilarining mahalliy xalq madaniyati, urf- 

---

18 
odati va tilini o‗rganish ehtiyojini oshirdi. Tabiiyki, bu ehtiyoj bir 
qancha amaliy ahamiyatga ega grammatikalar vujudga kelishini 
ta‘minladi. Jumladan, M.A.Terentevning «Turk, fors, qirg‗iz va 
o‗zbek tili grammatikasi» (1875), A.Starlevskiyning «Rus kishisining 
O‗rta 
Osiyodagi 
yo‗ldoshi» 
(1878), 
Z.A.Alekseyev 
va 
V.Vishnegorskiyning 
«Сорт 
тили 
самоучители» 
(1884), 
M.Andreyevning «Sort tilini birinchi bor o‗rganuvchilar uchun 
qo‗llanma»si (1896), F.Mashkovsevning «Sort tili darslari» (1899), 
V.P.Nalivkinning «Sort tilini amaliy o‗rganish uchun qo‗llanma»si 
(1898), N.Budzinskiyning «Sort tili darsligi» (1910) kabilar bunga 
misol.