O‘zbeкiston respubliкasi

4-§. O„zbek tilining o„rganilish tarixi va bosqichlari 
 
O‗zbek tilining o‗rganilish tarixini quyidagicha davrlashtirish 
mumkin: 
I.
XI–XIV asrlar (qadimgi turkiy tilshunoslik). 
II.
XV–XIX asrlar (eski turkiy tilshunoslik). 
III.
XX asr boshidan XX asr 80-yillarigacha (o‗zbek formal 
tilshunosligi). 
IV.
XX asrning 80-yillaridan bugungi kungacha (o‗zbek 
substansial tilshunosligi). 
I bosqich. 
Mahmud Кoshg‘ariy
ning «Devonu lug‗otit turk» asari 
o‗zbek tilshunosligi fanini boshlab berdi. Asar 1914-yilda Turkiyaning 
Diyorbakir shahrida topilgan. 
«Devonu lug‗otit turk» (DLT) uch tomdan iborat bo‗lib, 1915–17- 
yillarda Istanbul shahrida nashr etilgan. Shu nashr asosida 
К.Brokkelman mazkur asarni 1928-yilda nemischa tarjimada nashr 
qildi. 1939-yilda Anqarada Besim Atalay tarjimasida turk tilida 

---

17 
bosildi. Olim S.Mutallibov DLT tarjimasi ustida samarali ishlab, uni 
1960–63-yillar davomida uch tomda o‗zbek tilida nashr qildirdi. 
Mahmud Кoshg‗ariyning asari kirish va lug‗at qismidan iborat. 
Muallif asarning kirish qismida DLTning yaratilish sabablari, o‗z ish 
uslubi, 
asarning 
tuzilishi, 
turkcha 
so‗zlarning 
tuzilishida 
qo‗llaniladigan harflar, kitobda aytilgan va aytilmagan narsalar, turkiy 
tabaqalar va qabilalarning bayoni, turk tilining xususiyatlari, tilda va 
lahjalarda bo‗ladigan farqlar haqida fikr yuritadi. 
Asarning lug‗at qismida 7.500 so‗z sakkizta bo‗limga ajratib 
izohlanadi. Mahmud Кoshg‗ariy turkiy tillar qurilishini tasvirlashda 
qiyosiy usuldan foydalanib, tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning 
asoschilaridan biri bo‗lib qoldi. 
Mahmud az-Zamaxshariy
ning qadimgi turkiy tilshunoslikda 
o‗ziga xos o‗rni bor. Zamaxshariy –arab tilshunosligining rivojiga 
ulkan hissa qo‗shgan tilshunos olim. U o‗zi tuzgan lug‗atlarida turkiy 
so‗zlar izohiga ham alohida e‘tibor qaratganki, ularda XII–XIII asrlar 
Markaziy Osiyo turkiy adabiy tilining leksikasi o‗z aksini topgan.