O‘zbeкiston respubliкasi

+ Fe‟l=vositasiz to„ldiruvchili fe‟lli birikma 
lisoniy sintaktik 
qolipidan chiqqan nutqiy birlik. 
Qolip miqdoran cheklangan. Masalan, o‗zbek tilida so‗z birikmasi 
hosil qilishning 18 ta ustuvor qolipi ajratilgan va nutqimizda ulardan 
son-sanoqsiz so‗z birikmasi hosil qilinadi. 
Qolip ham boshqa lisoniy birlik kabi shakl va mazmun 
yaxlitligidan iborat. Yuqorida keltirilgan qoliplarning tenglikdan chap 
qismi shakliy, o‗ng qismi esa mazmun tomoni deb yuritiladi. 
Qolipning 
sifat+ot 
tarzida mazmuniy tomonsiz berilishi ham xato 
emas. Chunki, masalan, [
-mi
] morfemasi misol sifatida olinganda, 
uning grammatik ma‘nosi, [
kitob
] leksemasi haqida fikr yuritilganda, 
har doim uning sememasi ham berilishi (masalan, 
- 
chi=so„roq, taajjub bildiruvchi morfema
, 
kitob=varaqlaridan tashkil 
topgan, muqovalangan, bosma yoki qo„lyozma holdagi o„qish quroli
) 
shart emas. Shu boisdan qolip haqida gap ketganda, uning shakl 
tomonini qayd etish yetarli. 

---

39 
Shunday qilib, fonema, morfema, leksema va qolip lisoniy birlik 
bo‗lsa, tovush, qo‗shimcha, so‗z, so‗z birikmasi va gap –nutqiy birlik. 
Ularning o‗zaro munosabati va o‗ziga xos belgilariga doir fikrni 
jadvalda quyidagicha xulosalash mumkin (6-jadval): 
6-
jadval
BORLIQ 
TIL 
LISON 
ME‘YOR 
NUTQ 
fonema 
tovush 
morfema 
qo‗shimcha 
leksema 
so‗z 
qolip 
yasama so‗z, so‗z 
birikmasi, gap 
Demak, lisoniy va nutqiy birlik o‗zaro quyidagi dialektik 
munosabatda bo‗lsa, (7-jadval): 
7-
 
jadval
 
LISONIY 
BIRLIК 
NUTQIY 
BIRLIК 
umumiylik 
alohidalik 
mohiyat 
hodisa 
imkoniyat 
voqelik 
sabab 
oqibat 
 
bir vaqtning o‗zida quyidagi qarama-qarshi belgilarga ega bo‗ladi (8- 
jadval): 
8-
 
jadval
 
LISONIY BIRLIК 
NUTQIY BIRLIК 
moddiylikdan xoli 
moddiylikka ega 
cheklangan 
cheksiz 
ijtimoiy 
individual 
barqaror 
o‗tkinchi