O‘zbeкiston respubliкasi

9-
 
§. Lisoniy munosabat va uning turlari. 
Munosabat 
deganda, odatda, bir butunlikning tarkibiy qismi– 
birliklari orasidagi o‗zaro aloqa va bog‗lanishni anglaymiz. Bunday 
aloqa turlicha bo‗lishi mumkin. Quyidagi gapga diqqat qiling: 
Ularning ismi 
– 
Salim va Halim. 
Bundagi nutqiy birliklar turli 
munosabat bilan bog‗langan. 
Ular 
so‗zi 
ism 
so‗zi bilan, 
u 
olmoshi 
-lar 
qo‗shimchasi bilan ketma-ket, zanjirsimon aloqada. Yoki 
ism 
so‗zi 
uchta tovushning ketma-ketligidan iborat. Bunday chiziqsimon, 
liniyaviy ketma-ketlik aloqasi 
sintagmatik aloqa 
deyiladi. Sintagmatik 
aloqa lisonda ham, nutqda ham mavjud. Masalan, 
kitob 
leksemasi 
beshta tovushning birikuvidan iborat nomemaga ega bo‗lib, u lisoniy 
birlik sanaladi. Shuningdek, yasama so‗z (
suvchi
, 
ertapishar
), so‗z 
birikmasi (
kitobni o„qimoq
)da ham birikuvchi a‘zolar sintagmatik 
aloqada bo‗ladi. 
Sintagmatik 
aloqani 
sintaktik 
aloqadan 
farqlash 
lozim. 
Sintagmatik aloqa barcha til birliklariga xos ketma-ket bog‗lanish 
bo‗lsa, sintaktik aloqa nutqdagi so‗z va gaplarning hokim-tobelik 
munosabati. Demak, sintagmatik aloqa va sintaktik aloqani butunlay 
boshqa-boshqa hodisalar deb ham, shuningdek, ularni bir-biriga aynan 
tenglashtirish, bir-birini qoplovchi tushuncha sifatida qarash ham 
mumkin emas. Sintagmatik va sintaktik aloqa butun-bo‗lak 

---

42 
munosabatida. Boshqacha aytganda, sintaktik aloqa sintagmatik 
aloqaning bir ko‗rinishi. 
Yuqoridagi gapda ishtirok etayotgan birliklar orasida pog‗onali 
munosabat ham mavjud. Pog‗onali munosabat deganda muayyan 
birlikning boshqasi tomonidan qamrab olinishi tushuniladi. Masalan, 
Salim 
va 
Halim 
so‗zlari erkak kishining ismi bo‗lib, ayolning ismi 
bo‗lgan 
Salima 
yoki 
Halima 
so‗zlariga qarama-qarshi turadi. Lekin 
ularning barchasini 
ism 
leksemasi qamrab oladi. 
ism 
leksemasi esa, 
nom 
leksemasi bilan birgalikda, 
ot 
leksemasi tomonidan qamrab 
olinadi. Uni shartli ravishda quyidagicha tasavvur qilish mumkin (9- 
jadval): 
9-jadval 
ot 
ism 
nom 
Halim 
Salim Gulnora Lola 
qo„y kitob 
 
Bu pog‗ona yuqoriga va quyiga qarab yana davom ettirilishi 
mumkin. Demak, 
Salim
, 
ism
, 
ot 
leksemalari pog‗onali munosabatga 
kirishgan. Lisoniy birliklarning pog‗onali munosabati ikki xil. 
Masalan, 
daraxt 
va 
tana
, 
ildiz
, 
barg
, 
shox 
birliklarining o‗zaro 
munosabati 
daraxt 
va 
olma
, 
o„rik
, 
nok
, 
gilos 
leksemalarining o‗zaro 
munosabatidan farq qiladi. 
Avvalgi pog‗onali munosabatda 
daraxt 
butunni va qolganlari 
qismni ifodalasa, keyingisida 
daraxt 
turni ifodalab, mevaning 
muayyan nomini ifodalovchi birliklar turning ko‗rinishi – jins sifatida 
namoyon 
bo‗ladi. Ikkinchi munosabatdagi birliklar 
daraxt 
leksemasining xususiy ko‗rinishi – juz‘iylashishi. Birinchisida esa 
bunday munosabat mavjud emas. Shu boisdan