F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

A.
 
Asosan endogen jarayonlar sababli vujudga kelgan relyef shakllari.
1.
Yosh tektonik harakatlar ta`sirida vujudga kelgan relyef shakllari. 
2.
Relyefning struktura shakllari. 
3.
Relyefning vulkanik shakllari. 
4.
Relyefning loyli vulkanik shakllari. 
B.
 
Asosan ekzogen jarayonlar sababli vujudga kelgan relyef shakllari. 
1.
Oqar suvlarning ishidan hosil bo`lgan relyef shakllari. 
2.
Gravitatsiya (og`irlik kuchi) ta`sirida hosil bo`lgan relief shakllari. 
3.
Muz va qorning ishidan vujudga kelgan relyef shakli. 
4.
Muz suvlarining faoliyatidan hosil bo`lgan relyef shakli. 

---

13 
5.
Ko`p yillik muzloqlarning faoliyatidan hosil bo`lgan relyef shakli. 
6.
Nival, soliflyuksiya jarayonlarining birgalikda ta`siridan vujudga kelgan 
relyef shakllari. 
7.
Dengiz va ko`l suvlarining ishidan hosil bo`lgan relyef shakllari. 
8.
Arid (quruq) iqlim sharoitida eol (shamol), oqar suvlar va gravitatsiya 
(og`irlik kuchi) jarayonlarining birgalikdagi faoliyatidan hosil bo`lgan relief 
shakllari. 
9.
Shamol faoliyati ta`sirida hosil bo`lgan relyefning eol shakllari. 
10.
Yer osti suvlarining faoliyati natijasida vujudga kelgan karst va suffoziya 
relyef shaklari. 
11.
O`simlik va hayvonlarning faoliyati natijasida hosil bo`lgan relyefning 
biogen shaklari. 
12.
Inson faoliyati natijasida vujudga kelgan relyefning antropogen shakllari. 
Geomorfolog D.S.Kizevalter tomonidan relyef formalarini tasniflashda esa 
tabiiy geografik jarayonlarning ham endogen ham ekzogen kuchlar ta`sirida 
shakllanuvchi guruhlarini genetik turlarga bo`ladi. 
XX asrning oxirlariga kelib tabiiy geografik jarayonlarni o’rganish va tadqiq 
etish jadallik bilan rivojlandi. Natijada tabiiy geografik jarayonlarni hosil bo`lishi 
va ularni kelib chiqiqshiga ko`ra genetik turlarga ajratish geologlar va 
geomorfologlar tomonidan turlicha tadqiq etildi. Lekin ushbu tasniflashlar bir-
birini inkor etmaydi, aksincha to`ldiradi. Jumladan mualliflar E.Q.Qodirov va 
boshqalar muallifligida tabiiy geografik jarayonlarning ayrimlarini o’rganar 
ekanlar xavfli jarayonlar turkumiga mansub deya biladi. Shu bilan birgalikda tabiiy 
xavfli jarayonlarni uchta yirik guruhga ajratadi. Yerning ichki kuchlariga bog’liq 
xavfli jarayonlar. Ushbu turkumga tektonik xarakatlar, yer qimirlashi (zilzilalar)ni 
kiritadi. Ushbu mualliflar ikkinchi guruhni yerning tashqi kuchlariga bog’liq havfli 
jarayonlar deya aytadilar. Bu turkumga tog’ jinslari qatlamlaridagi surilmalar, sel 
hodisasini mansub deya biladilar. 
Ular uchinchi guruh deya inson faoliyati bilan bog’liq jarayonlarni 
tushunadilar. Uchinchi turkum, dehqonchilik, chorvachilik, suv inshootlarini 

---

14 
qurish, sanoat korxonalari bilan bog’liq holda yuzaga keluvchi tabiiy geografik 
jarayonlar tarzida o’rganiladi. SHubhasiz ushbu tasniflash barcha turdagi tabiiy 
geografik jarayonlarni qamrab ola bilmaydi. 
Prof.M.M.Mamatqulov tomonidan ham tabiiy geografik jarayonlar faqat 
O’zbekiston hududigina uchrovchilari misolida tadqiq etib, tasniflagan. Natijada 
ushbu jarayonlarning yetti turkumdan iborat guruhi shakllanadi. Ushbu tasnif 
quyidagicha aks etadi.
6