Farģona Viloyati Politexnika instituti Yengil Sanoat va to'qimachilik fakulteti ysbkit yo'nalishi 84-21

---

Farģona Viloyati Politexnika instituti Yengil Sanoat 
va to'qimachilik fakulteti YSBKIT Yo'nalishi 84-21 
guruh talabalari M. Jamshidbek va T. Kibriyoning
“O’zbek tilining sohada qo’llanilishi”fanidan 
tayyorlagan taqdimotlari.

---

Mavzu: Nutq odobi. Nutqning kommunikativ sifatlari

---

O‘zbek millatining ko‘pming yillik tarixida keyingi o‘n yillikda erishgan 
yutuqlarimiz alohida o‘rin tutadi. Mustaqillik necha asrlar davomida 
yaratilgan boy ma’naviy
-
ma’rifiy merosimizni nafaqat o‘rganish, balki 
uni davr talablari asosida qaytadan idrok etish va milliy manfaatimizga 
xizmat qildirish vazifasini oldimizga qo‘ydi. Boy tajribalarimiz negizida 
milliy istiqlol mafkurasining yangicha tamoyillari yaratildi. Davr barcha 
ziyolilar qatori tilshunoslar oldiga ham yangi va ulkan vazifalarni qo‘ydi. 
Bu vazifalarni lo‘nda qilib,
bir tomondan, tilshunoslikning nazariy 
masalalarini jahon andozalari darajasida tadqiq etish, ikkinchi 
tomondan, uning amaliy jihatlari, aniqrog‘i, nutqiy madaniyat 
masalalari bilan shug‘ullanish tarzida tushunish to‘g‘ri bo‘ladi.

---

Darhaqiqat, tilining barcha qatlamlaridagi birliklarni tartibga keltirish, ya’ni 
adabiy tilimizning qat’iy me’yorlarini
belgilash
, ularni imlo va talaffuz 
qoidalari asosida yozish va so‘zlashni xalqimiz orasida ommalashtirish, bu 
qoidalarni lug‘atlar shaklida mustahkamlash bugunning dolzarb vazifalaridan 
hisoblanadi. Bular orasida xalqimizning nutq madaniyatini yuksaltirish 
muhim bo‘lib qoladi. Chunki milliy istiqlol g‘oyasi yurtdoshlarimizni 
ma’naviy yangilanish va islohotlar jarayonining faol ishtirokchisiga 
aylantirish, yoshlarimizni esa erkin, shu bilan birga
,
odatdagi, 
an’anaviy
usullardan voz kechib
, yangicha fikrlashga o‘rgatishni maqsad 
qilib qo‘yar ekan, bunga til madaniyatisiz erishib bo‘lmaydi.

---

To‘g‘ri, nutq madaniyati muammosi 
insoniyat sivilizatsiyasining barcha 
bosqichlarida o‘rtaga qo‘yib kelinganligi 
ham sir emas. U ta’limot sifatida qadimgi 
Rim va Afinada shakllangan bo‘lsa ham, 
shunga qadar Misr va Assuriyada, 
Hindiston va Xitoyda mavjud bo‘lganligi 
notiqlik san’ati tajribasidan ma’lum. Gap 
shundaki, u paytlarda davlat arboblarining 
obro‘-e’tibori va yuqori lavozimlarga 
ko‘tarilishi ularning notiqlik mahoratiga 
ham bog‘liq bo‘lgan.
Yunon 
notig‘i Demosfen
(eramizdan oldingi 384-
322) va
Rim notig‘i Sitseron
(eramizgacha 
106-43) larning hayoti bunga misol bo‘la 
oladi.

---

O‘rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq 
madaniyati bilan shug‘ullanish o‘ziga xos 
mavqega ega bo‘lgan. Ulug‘ turkolog 
olimlar Mahmud Koshg‘ariyning
«Devonu 
lug‘otit turk»
, Yusuf Xos 
Hojibning
«Qutadg‘u bilig»
asarlari bu 
masalaning juda qadimdan o‘rtaga qo‘yib 
kelinganligidan dalolat beradi. U 
paytlar
«nutq odobi» deb yuritilgan sodda 
va o‘rinli
gapirish
, qisqa va mazmundor 
so‘zlash, ezmalik va laqmalikni qoralash, 
keksalar va ustozlar oldida gapirganda 
odob saqlash, to‘g‘ri, rost va dadil 
gapirish, yolg‘onchilik va tilyog‘lamalikni 
qoralash singari bir qator qoida va 
ko‘rsatmalar bugun biz «nutq madaniyati» 
deb atab kelayotgan tushunchaning aynan 
o‘zidir.

---


Mahmud Koshg‘ariyning
«Devon»
ida nutq odobi uchun ahamiyatli bo‘lgan 
til ma’lumotlari bilan birgalikda nutq,
nutq madaniyati
, nutqiy go‘zallikka 
oid qimmatli ma’lumotlar mavjud.
Birgina misol:
Ko‘p sukutga qush 
qo‘nar, Ko‘rkluk kishiga so‘z kelar, ya’ni, shoxi ko‘p, shoxlari o‘ralib 
ketgan daraxtga qush qo‘nadi, yaxshi kishiga so‘z (maqtov) keladi. 
Yana:
Ardam boshi til,
ya’ni odob va fazilatning boshi tildir.

Yusuf Xos Hojibning
«Qutadg‘u bilig»
dostonida ham «
Til fazilatlari, 
foyda va zararlari haqida»
,
«Til ardami»
deb nomlangan maxsus boblar 
bo‘lib, ular so‘zlash madaniyatiga bag‘ishlangan.

---

---


Nutq mantiqiyligining asosiy sharti- bu leksik-
semantik va sintaktik normaga amal qilishdir.So'z 
tartibiga amal qilish ham muhim.Xullas yaxlit bir 
tizimda,fikriy izchillikda tuzulgan nutqni mantiqiy 
nutq deb atash mumkin. Yuqorida ta'rifi keltirilgan 
sifatlar orqali har qanday o'quvchining nutqi 
ta'sirchan va darsi unumli o'tadi.

---

E’tiboringiz uchun rahmat !