F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

Mavzuga oid savol va topshiriqlar 
1.
O`rta asrlarda yashagan buyuk mutafakkirlardan kimlar tabiiy geografik 
jarayonlar to`g`risida ma`lumotlar yozib qoldirilgan. 
2.
Tyanshan sirtlari ilk bor kim tomonidan tadqiq etilgan? 
3.
Kavkazorti hududlarda bo`lgan zilzila sabablarini, uning oqibatini va 
zilzila tarqalgan hududlarni hamda ushbu hududlarning tektonikasi, 
daryolarning ishi, muzliklar va shamollarning ishlari va tog` yon 
bag`irlarida relyef hosil bo`lish jarayonlarini qaysi olim o`rganadi ? 
4.
Gravitatsion kuch ta`sirida shakllanuvchi tabiiy geografik jarayonlar 
kimlar tomonidan o`rganildi? 
5.
M.M.Mamatqulov tabiiy geografik jarayonlarni qaysi turlarini tadqiq 
3
А. Низомов ва б. Табиий географик жараёнлар. Т. 2015 й. 10 б. 

---

11 
qilgan?
 
Tabiiy geografik jarayonlarni genetik turlariga ko’ra tasniflash 
Tasniflash o’ziga xos o’rganish metodi bo’lib, u har bir fanning asosini 
tashkil etadi. SHu boisdan D.M.Mendeleev ilm tasniflashdan iboratdir, deya 
uqtiradi. Tabiiy geografik jarayonlarni o’rganish asnosida ham ularni kelib 
chiqishiga ko’ra bir-birlariga yaqinlarini guruh-guruh qilib jamlagan va ajratgan 
holda o’rganish, ularni tadqiq etishni yengillashtiradi. Shu boisdan turli davralarda, 
turli fanlarni tadqiq etuvchi olimlar tabiiy geografik jarayonlarni har xil nuqta’i 
nazardan turib tasniflaganlar. Jumladan geologlar, geomorfologlar, geograflar 
amalga oshirgan tabiiy geografik jarayonlarning tasnifi bir-birlaridan qisman 
bo’lsada farqlanadi, biri-ikkinchisini to’ldiradi, ammo inkor etmaydi. Shu tariqa 
tasniflash ishlari rivojlangan sari, tabiiy geografik jarayonlarni o’rganish ham 
mukammalalasha borgan.
4 
Relyef shakllari berk (barxan, balandlik, chuqurlik, karst voronkasi) yoki 
ochiq (jar, daryo vodiysi), sodda yoki murakkab, ko`tarilgan yoki pastqam bo`lishi 
mumkin. Relyef shakllari katta-kichikligigga ko`ra planetar shakllar, megashakllar, 
makroshakllar, mezoshakllar, mikroshakllar va nanoshakllarga ajratiladi.
5 
Planetar shakllar-ya’ni eng yirik relyef formalari – materiklar va okeanlar 
joylashgan botiqlar kiradi. Megashakllarga esa tog` mintaqalari, tekislik o`lkalari, 
okean tagidagi yirik soyliklar, ko`tarilmalar kiradi. Alp, Kavkaz, Tyanshan 
tog`lari, Turon pasttekisligi, O`rta Sibir yassitog`ligi megashakllarga misol bo`la 
oladi. Ayrim tog` tizmlari (masalan Oloy tizmasi), botiq yoki vodiylar (Farg`ona 
vodiysi) relyefning makroshakllaridir. Mezoshakllar – tepaliklar, vodiylar, 
mikroshakllar – barxanlar, dyunalar, jarlar, terrasalar; nanoshakllar esa – kichik 
tepaliklar, suv yuvib ketgan chuqurliklar va h.k.Mezoshakllarga- jarlar,
Relyefning yirik shakllari- planetar, mego va makro, ayrim hollarda 
mezoshakllari endogen jarayonlar ta`sirida vujudga keladi. Ularning hosil bo`lishi
4
Низомов А ва б. Табиий географик жараёнлар. 13б. Т.2015. 
5
Richard John Hugget. Fundamentals of geomorphology. First published 2007 by Roudledge. Madison Avenue, 
New York, edition published in the Taylor & Francis e-Library, 2007. 

---

12 
litosfera xususiyatlariga bog`liqdir. Mezo, mikro va nanorelyef shakllari esa asosan 
ekzogen jarayonlar ta`sirida hosil bo`ladi.ekzogen jarayonlarning faoliyati 
oqibatida akkumlyativ va denudatsion relyef shakllari tarkib topadi. 
Akkumlyativ shakllar jinslarning to`planishidan (morena tepaliklari, 
barxanlar, dyunalar, deltalar), denudatsion shakllar esa jinslarning olib ketilishidan 
(jar, soyliklar, vodiylar yardanglar) hosil bo`ladi.
Relyef shakllarini kelib chiqishiga ko`ra I.P.Gerasimov va Yu.A. 
Meshcheryakovlar geotektura, morfostruktura va morfoskulptura shakllariga 
bo`lishadi. Geotektura planetar va megarelyef shakllari bo`lib, ular endogen 
jarayonlar natijasida vujudga keladi. Morfostruktura makrorelyef shakllari bo`lib, 
ular endogen va ekzogen jarayonlarning o`zaro ta`siri natijasida hosil bo`ladi. 
Bunda endogen jarayonlar asosiy rol o`ynaydi. Morfoskulptura mezorelyef, 
mikrorelyef va nanorelyef shakllari bo`lib, ular asosan ekzogen jarayonlarning 
faoliyati natijasida vujudga keladi.
O`xshash qiyofa, tuzilish, kelib chiqishiga ega bo`lgan va muayyan hududda 
qonuniy ravishda takrorlanuvchi relyef shakllarining birikmasiga relyefning 
genetik tiplari deyiladi. Relyefning har bir tipi relyef hosil qiluvchi muayyan 
jarayonlar 
va 
omillar 
faoliyatida 
tarkib 
topadi. 
Moskva 
universiteti 
geomorfologlari tomonidan quyidagicha relyef shakllarining genetik tasnifi 
berilgan.