F. S. Meliboyeva tabiiy geografik jarayonlar

 
 
 
 
 
 
 

---

3 
KIRISH 
Hozirgi kunda pedagogika oliy o`quv yurtlarida bo`lajak geograflarni 
tayyorlashda asosiy fanlardan biri Tabiiy geografik jarayonlar kursidir. Bu fan 
orqali talabalar Yerning ichki va tashqi kuchlari ta`sirida shakllanuvchi (endogen 
va ekzogen) jarayonlar, ularning kelib chiqish sabablari, oqibatlari va ushbu 
jarayonlar natijasida hosil bo`lgan relyef shakllarini o`rganadilar. Tabiiy geografik 
jarayonlarni o`qitish orqali talabalarga o`zlarini yashash joylari va Yer yuzasida 
bo`layotgan tabiiy geografik jarayonlar va ularning mohiyati, oldini olish chora 
tadbirlarini o`rganishni targ`ibot qiluvchi pedagoglar yetishtiriladi. 
Tabiatda sodir bo`ladigan barcha jarayonlar tashqi va ichki kuchlar ta`siri 
natijasida yuzaga keladi. Bu fanning vazifasi tabiiy geografik jarayonlarni tabiiy 
omillar ta`sirida shakllanadigan ya`ni nurash, eroziya, sel, surilma, karst, vulkan va 
zilzila kabilarning kelib chiqish sabablarini o`rganish va sodir bo`lish jarayonlarini 
tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Tabiatda sodir bo`layotgan jarayonlarga ta`sir 
qiluvchi sun`iy omillar, masalan, sho`rlanish, ikkilamchi sho`rlanish, botqoqlanish, 
cho`llanish, agroeroziya kabilarni tahlil qilish, ularni oldini olish choralarini ishlab 
chiqish yo`llarini o`rgatishdan iborat.
Ushbu kursni o`rganish orqali quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: 
1.
Tabiiy geografik jarayonlarni o`rganishni ilmiy va amaliy ahamiyatini 
tahlil qilish; 
2.
Tabiiy geografik jarayonlarni kelib chiqish sabablari va ularni tasniflash; 
3.
Tabiiy geografik jarayonlar natijasida hosil bo`lgan relyef formalarini 
izohlash. 
Tabiiy geografik jarayonlar fanidan talabalar quyidagi bilimga ega bo`ladilar. 
-tabiiy geografik jarayonlarning shakllanishi va rivojlanish qonuniyatlari; 
-tabiiy geografik jarayonlarning turlari va ularni hosil bo`lishiga ko`ra 
tasniflash; 
-yerning ichki kuchlari ta`sirida shakllanadigan tabiiy geografik jarayonlar 
(zilzila, vulkanlar otilishi) ni ahamiyati; 
-iqlim omillari ta`sirida shakllanuvchi tabiiy geografik jarayonlar (nurash, 

---

4 
deflyatsiya, korraziya, akkumulyatsiya) ni shakllanishini; 
-suv faoliyati tufayli yuzaga keluvchi tabiiy geografik jarayonlar (o`zan va 
qirg`oq eroziyasi, kasrt, suffoziya, abraziya, botqoqlanish, sho`rlanish) ni 
rivojlanishini; 
-muzliklar 
ta`sirida 
hosil 
bo`luvchi 
tabiiy 
geografik 
jarayonlar 
(termoabraziya, termoeroziya, soliflyuksiya, termokarst, termoakkumlatsiya, 
altiplinatsiya, ekzaratsiya) ni ahamiyatini. 
-grovitatsion kuch yetakchiligida yuzaga keladigan tabiiy geografik 
jarayonlar (surilma, soliflyuksiy, ko`chki) ni hosil bo`lishini; 
-antropogen ta`sir tufayli shakllanadigan tabiiy geografik jarayonlar 
(sho`rlanish, ikkilamchi sho`rlanish, botqoqlanish, cho`llanish, agroeroziya, suv 
omborlar qirg`og`ining abraziyaga uchrashi) ni ahamiyatini. 
Yuqoridagi fikrlardan ma`lumki, tabiiy geografik jarayonlar haqida puxta 
bilim beradigan va ularni kelib chiqish sabablari hamda oldini olish chora –
tadbirlarini chuqur mulohaza yuritib tushuntira oladigan geograflarni tayyorlashda 
muhim ahamiyatga ega. 
Ushbu o`quv qo`llanmani tayyorlashda quyidagilarni nazarda tutdik: 
talabalarni nazariyada olgan bilimlarini mustahkamlash; jarayonlarni genetik 
jihatdan tasniflash; tahlil qilish, baholash; mavzular yuzasidan tegishli xulosalar 
chiqarish; amaliy ko`nikma va malakalarni shakllantirish; ularda mustaqil ishlash 
qobiliyatini yanada takomillashtirshdan iborat.