5
Tabiiy geografik jarayonlar haqida tadqiqotlarni rivojlanishi
Tabiiy geografik jarayonlar hozirda eng yosh va
rivojlanayotgan fanlardan
biri hisoblanadi. Lekin bu fanni rivojlanish tarixi qadimgi davrlarga borib taqaladi.
Tarixiy davrlarda tabiiy geografik jarayonlar to`liqligicha o`rganilmagan bo`lsada,
o`sha davrda yashab o’tgan geograflar, tarixchilar o’z zamonalarida bo’lib o’tgan
ma`lum bir tabiiy geografik jarayon va uning hosil bo`lishi to`g`risida o`zlarining
tarixiy va ilmiy geografik asarlarida ma`lumot yozib qoldirganlar. Jumladan
O`zbekistonda o`rta asrlarda yashagan buyuk mutafakkirlar Muhammad ibn Muso
al-Xorazmiy, Abu Abdulla Jayxoniy, Abu Rayhon Beruniy,
Abu Ali ibn Sino,
Mahmud Qoshg`ariy, Zahiriddin Muhammad Bobur o`z asarlarida o`lkamizdagi
relyef shakllari (tog`lar, vodiylar, qirlar va b.), ularning shakllanish taraqqiyoti va
ularga yerning ichki va tashqi kuchlarining ta`siri, relyef shakllarining kelib
chiqishida tog` jinslari tarkibining ahamiyati, daryo yo`nalishining o`zgarganligi
haqida ma`lumotlar qoldirganlar.
Abu Rayhon Beruniy ona shahri Kotni
993 yili degish yuvib ketganligi xususida Al
Osor Boqiya an-Qurun al Xoliya (O’tmish
xalqlaridan qolgan yodgorliklar asarida)
yozib
qoldiradi.
Beruniy XI asrning birinchi yarmidayoq
o`zan oqimida jinslarning o`ziga xos tarqalish
va to`planish qonuniyatini kashf qiladi. Bu
qonuniyatga
ko`ra,
suv
oqimi
bo`ylab
yotqizilgan cho`kindi jinslarning katta kichikligi
suv oqimining kuchiga to`g`ri proporsionaldir: ya`ni oqim qancha kuchli bo`lsa,
shuncha katta jinslar yotqiladi va aksincha.
1
Uning fikricha, suv
markazga intilish kuchiga ega, binobarin u pastdan
yuqoriga qrab oqmaydi. Suvlarning tog` bag`ridan buloq shaklidan yoki yer
1
Р.У.Рахимбеков, З.Н.Донцова “Урта Осиё табиатини географик урганилиш тарихи”. Т. 1982
6
tagidan yuqoriga tomon fontan bo`lib otilib chiqishini Beruniy yer ostidagi bosim
kuchiga bog`lab tushuntirgan. Daryo yotqiziqlari haqida esa Beruniy o`zinning
“Aholi yashaydigan joylar orasidagi masofalarning oxirgi chegarasini aniqlash”
nomli asarida shunday yozadi: “Kimki bu haqda fikr yuritar ekan, u shunday
hulosaga keladi- tosh va shag`allar hamda mayda zarrachalar turli kuchlar ta`sirida
tog`dan
ajraladi, keyin uzoq vaqt davomida suv va shamol kuchi tufayli ularning
qirralari tekislanib silliqlanadi hamda dumaloq shaklga kiradi. Ulardan o`z
navbatida mayda donachalar- qum va changlar paydo bo`ladi. Agar bu shag`allar
daryo o`zanida to`plansa, orasiga gil va qum kirib, bir butun qatlamga aylanadi.
Vaqtning o`tishi bilan aralashgan narsalar
suv tagida ko`milib ketadi”.
Tabiiy
geografik
jarayonlarga
doir
manbalardan biri o`rta asrlarda yashab
o`tgan buyuk
mutafakkir Abu Ali ibn
Sinoning (980-1037 y) “Kitobi ash-shifo”
asarining
bir
qismi
“Tabiat”
(“Tabiatshunoslik” ma`nosida) da ham
ko`rishimiz
mumkin.
Bu
asarda
minerallarning hosil bo`lishi, yirik relyef
shakllari- tog`lar, vodiylar, tekisliklarning
paydo bo`lishi to`g`risida juda muhim xulosalar bor. Masalan,
u relyef hosil
bo`lishida tashqi (ekzogen) va ichki (endogen) kuchlarning mavjudligini yozadi.
Bu haqda olim quyidagicha mulohaza yuritadi “Chunki, yer qatlami, yer
moddalarining qattiq va yumshoq joylari bo`ladi va suv yumshoq joylarni yuvadi
yoki yumshoq joylarni shamol yalaydi, qattiq moddalar ajralib qoladi,
natijada
tepaliklar, tog`lar vujudga keladi”
2
XV asr boshida Amir Temur imperiyasining poytaxti Samarqandga Kastiliya
koroli Genrix III elchilar yuboradi. 1403 yildan 1406 yilgacha davom etgan
elchilar sayohatiga Ryui Gonzales de Klavixo boshchilik qiladi. Klavixo bu
2
Рахимбеков Р. У., Донцова З.Н. Урта Осиё табиатини географик урганилиш тарихи
7
sayohati davomida Qizilqum relyefi va bundagi qum tepalar- barxanlar, do`ng
qumlar haqida ma`lumot beradi. Bundan tashqari u Janubi-Garbiy Qizilqumning
to`zima qumli yerlaridagi barxanlarning paydo bo`lishida
va harakatida
shamollarning ishiga tog`ri baho beradi.
Cho`llardagi asosiy relyef shakllari va ularning harakati Filipp
Yefremovning (1774 yildan 1782 yilgacha) O`rta Osiyoga qilgan sayohati haqidagi
ma`lumotlarida batafsil yoritilgan bo`li, uning o`lka cho`llari tog`risidagi geografik
ma`lumotlarini Mendiar Bekchurin (1781 y.) yanada boyitadi. U qumli cho`llar
relyefi shakllari (do`ng qumlar va gryada qumlar) ni ilk bor turlarga ajratadi.
Tabiiy geografik jarayonlarni shakllanishi hamda
ularning o`rganilishi XIX asrning ikkinchi yarmi va
XX asrning boshida o`tkazilgan ilmiy tadqiqotlar
natijasida har tomonlama tadqiq etila boshlandi.
Ushbu davrda
Rossiyaning eng yosh olimi, geograf
Pyotr Petrovich Semyonovning (1827-1914 yy.)
Shimoliy
Tyanshanga
mashhur
ekspeditsiya
uyushtirildi. Yosh olimning ekspeditsiya davomida
o`z oldiga qo`ygan vazifalari juda katta bo`lib,
Do'stlaringiz bilan baham: 
