muammo halli
” deb ataladi. Muammo nazariyasiga oid
adabiyotlarda ko`rsatilishicha, hall qoidalari dastlab uch qismga bo`linadi:
•
A`moli tahsiliy
•
A`moli takmiliy
•
A`moli tashiliy
Navoiydan “Shukrilloh” nomiga muammo:
Qaro erdi ko`zum hajringdin, ey moh,
Yana ko`rdum yuzingni, shukri lilloh.
Hall qilish:
Bu Tarse uslubida oshkor qilingan, ya’ni “ shukri lilloh” biriktirilib, “Shukrulloh”
ismi yasalgan.
Boburning “Soid” ismiga yozgan muammosi:
Tiyg`i jafoni kimga desang ahli holdur,
Boshig`a sindirur buti bee`tidoldur.
Hall qilish: ism moddasi “e`tidol”. Lekin uning boshida “sin”durur turadi va
“buti”- bu “ti”(”te”) adolatni buzuvchidir. Demak, “e`tidol” so`zining boshiga
“sin” harfini qo`yish, o`rtadan “te”ni tushirish va oxiridagi “dol” qismini bir harf
nomi sifatida tushunib, mazkur nom ostidagi harfning o`zinigina qoldirish bilan
yashirilgan “Soid” ismi hosil bo`ladi.
Navoiy muammolaridan namunalar.
Yuzung bila yuzuma qosh bo`lsa uyla visol-
Ki, bo`lmasa arolarinda g`ayru ul xat-u xol.
Qasdi jonimg`a chu mujgoning ikki saf tuzdi,
Biri qosh yosi, biri g`amza o`qin kirguzdi. (Safiy va Safo)
14-dars
Mavzu: Janrlar bo`yicha qo`lyozma matnlarini farqlash
Matn ustida ishlash qo`lyozmaning tashqi belgilarini o`rganishdan
boshlanadi. Sharq kitobat san’ati o`zining qat’iy prinsiplariga asoslanadi. Masalan,
har bir asarning “Bismillo”dan boshlanishi (basmala), so`ng Allohning madhi
hamd, tamhid) va Muhammad (s.a.v.) ta’rifi (na’t), shundan keyin asarning ozilish
sababi (sababi ta’lifi kitob) qaydi kitobat qilinishda tashlab ketish mumkin
bo`lmagan asosiy prinsiplardandir.
Qo`lyozmaning tavsifiy belgilari:
Matn, ichki unvon, jadval, hoshiya, poygir, kolofon.
– kitobning asosiy qismi bo`lib, unga ayrim hoshiya yozuvlari,
jadval, poygirlar kirmaydi;
– tuzilishi murakkab kitoblarda ular ba’zan boshqa
(masalan, qizil) siyoh bilan, ba’zan qalin harflar (jumladan nasriy
asarlarda), ba’zan hozirgidek sahifa o`rtasida beriladi;
– sahifada asosiy matnni joylashtirish prinsipi (matn ramkasi).
Matnlar turli shakllarda – sidirg`a, ikki ustun, to`rt ustun, zina, romb,
doira, qiya holda joylashtirilishi mumkin. Bu muayyan darajada bezak
vazifasini o`tab, she’riy matnlarda, ayniqsa, ko`p qo`llanilgan;
– sahifa chetlari. Jadval (matn ramkasi)dan tashqarida izoh
berish, parallel ravishda boshqa bir asar matnini joylashtrish, matn
bo`lagidagi fikrni tasdiqlash yoki to`ldirish uchun ilovalar keltirishga xizmat
qiladi;
– o`zidan keyingi sahifaning shu so`z bilan boshlanishini bildirib
keluvchi so`z bo`lib, o`ng sahifaning eng ostiga, chap tomonga
joylashtiriladi (poygir sahifalar ketma-ketligini belgilash uchun bet
raqamlari o`rniga ishlatiladi);
– kotibning qo`lyozma so`ngida keltiradigan ma’lumotnomasi.
Unda kotib nomi, qo`lyozmaning ko`chirilish sanasi va kotib mulohazalari
beriladi.
QO`LYOZMA NUSXALAR O`RTASIDAGI FARQLAR TAHLILI:
Matnshunos qo`lyozma asar nusxalari ustida ishlar ekan, uning qaysi
matndan ko`chirilganligini aniqlashi nusxalar o`rtasidagi farqlarning paydo bo`lish
sabablarini oydinlashtiradi. Bu jarayonda nusxalardagi matniy o`zgarishlar
xronologik tartibda guruhlashtiriladi va eng qadimiy nusxalar bilan solishtiriladi.
Ushbu tahlil natijasida asarning dastlabki varianti haqida muayyan tasavvurga
kelinadi.
MATNIY TAFOVUTLARNI TAHLIL QILISH USULI:
Matniy tafovutlarni tahlil etish “asl” yoki “dastlabki” matnni tiklash yo`lida
o`tilishi shart bo`lgan bo`g`indir. Matnshunos matn tarixidagi barcha davriy
o`zgarishlarni kuzatib, ularning sodir bo`lish sabablarini aniqlashi juda muhim.
Tahlil oddiy farqlarni o`rganishdan boshlanib, oxirida umumlashtiruvchi
xulosalarga kelish bilan tugaydi. Farqlar qo`lyozma nusxalar orasida, xronologik
tartibda, makon va hudud tartibida guruhlashtirilgan holda qiyoslanadi. Matniy
tafovutlar xattot va kotiblar tomonidan so`zni noto`g`ri o`qish sababli, shuningdek,
muallif yoki kotib tomonidn ongli ravishda qilingan tahrir tufayli paydo bo`lgan
bo`lishi mumkin. Matnshunos farqlarning sababini aniq belgilashi lozim.
Shundagina matn ta’rixi obyektiv ko`rinish kasb etishi mumkin.
15-dars. Atributsiya jarayoni
Matnning ichki va tashqi xususiyatlariga asoslanib matn muallifini aniqlash.
Atributsiya holatida matnshunos matnning, masalan, g‘azallarda maqta’dagi
taxallus, matn tuzilishini o‘rganish, sanalarini, matnning yaratilish joyini aniqlash
kabi tekstologik usullardan foydalanib, muallif nomi va tarjimai holini tiklash
mumkin.
Misol uchun:
Ey quyosh, yuzing ochgin, g’am tunida zoringman.
Sidq ila nafas uyg’on subhi beg’uboringman
.
Ushbu g’azal muallifini aniqlash uchun maqta’ga yuzlanamiz:
Maqta’:
Istasam aziz bo’lmoq, tong yo’q iltifotingdan.
Chunki Ogahiy yanglig’ ishq ichra xoringman
.
Ushbu bayt orqali g’azal muallifi Ogahiy ekanligini bilib olish mumkin.
16-dars. Mavzu: Manba va matnlarni klassifikatsiya qilish.
Klassifikatsiya- ilm yoki inson faoliyatining biror sohasiga oid o`zaro bir xil
tushunchalar sistemasi.
O`zbek matnshunosligi tarixida ko`p nusxali matn tarixini tiklashning umumiy nazariy
tamoyillari ishlanmagan bo`lsa-da, bu masalada muayyan manbagagina xos tajribalar,
yondashuvlar kuzatiladi. Shu tajriba va yondashuvlarni tanqidiy o`rganib, ishonchli matnni
tiklashning quyidagi to`rt tamoyilini sanash mumkin:
1.
Xillash (
ko’
‘
p nusxali matnning turlarga ajratish: qo’
‘
lyozma, toshbosma, bosma
)
2.
Tasniflash (
xillangan matn turini sanalar bo’
‘
yicha ajratish: asr, yil, oy)
3.
Qiyoslash (
qo’
‘
lyozmalarning xati va matn to
‘
’liqligi solishtiriladi: badxat, xushxat)
4.
Saralash (
qiyos natijasida saralangan nusxalarning
“
matn butunligi
”
aniqlanadi)
Matnlar janr va nashr turlari bo‘yicha tasniflanadi
Janr turlariga adabiy (devon, doston-masnaviy, qasida va shu kabilar), tarixiy (tarix-
yilnomalar, tazkira-esdalik, manoqib, vaqfiya va shu kabilar), yozishmalar (maktubot, ruq’aot,
munshaot va shu kabilar), diniy (tafsir, ta’vil, fiqh, kalom, tasavvuf va shu kabilar) hamda fan
sohalariga bag‘ishlangan matnlar kiradi
Turli to‘plamlar, monografik risolalar, majmualar, bayozlar shaklida ko‘chirilgan va
toshbosma usulida chop etilgan asarlar nashr turlari bo‘yicha tasniflanadi.
Tasniflash matnshunos uchun muhim ahamiyatga ega. Zero, tadqiq etilayotgan matn turli
janr va nashr turlariga xos belgilarga ega bo‘lishi mumkin.
Masalan, tazkiralarda biografik ma’lumotlar bilan birga she’rlardan parchalar, xatlardan
namunalar yoki tarixiy lavhalar qorishiq keladi. Devonlar esa, muayyan strukturaga ega bo‘lib,
bu tartib buzilishi uning majmuaga aylanib qolishiga olib keladi.
Bayozlar tazkiralar kabi to‘plam-antologiyalar xarakterida bo‘lsa-da, ularning tarkibini
shoirlar ijodlaridan namunalar tashkil etadi.
O`tgan asrning 60-yillarida “Xamsa” matni tadqiqi bilan parallel ravishda IV jilddan
iborat Xazoyinul maoniy devonlari ham ilmiy-tanqidiy matn asosida nashrga tayyorlangan.
Nashr ommaviy bo`lgani uchun hech bir jildda devonlarning asliyat yozuvidagi ilmiy-tanqidiy
matni berilmagan.
Ammo “Favoidul kibar’ devoniga ilova qilingan to`rtta rangli jadvaldagi ma’lumot va
umumlashmalar devonlarning ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlash jarayoni naqadar serzahmat
bo`lganidan xabar beradi.
Navoiy o`zbekcha qo`lyozma devonlarining redaksion klassifikatsiyasi deb nomlangan
birinchi jadvalda “Xazoyinul maoniy” devonlari, shuningdek, ilk devon, “Badoeul bidoya”,
“Navodirun nihoya” va terma devonlardan iborat 20 ta mo’tabar nusxalarning har birida 16 ta
janr bo`yicha kelgan asarlar hajmi tasnif qilingan.
Ikkinchi jadvalda “Xazoyinul maoniy”dagi g’azal, ruboiy va muammolarning alifbo boyicha
kelish tartibi 9 ta nusxa misolida ko`rsatilgan.
Uchinchi jadvalda “Xazoyinul maoniy” devonlarining XV asr nodir qo`lyozmalari asosida
haqiqiy xronologiyasi aniqlangan.
To`rtinchi jadvalda “Xazoyinul maoniy”ning to`rt devonga shartli taqsimlanishi natijasida kelib
chiqqan nisbiy xronologiyasi aks etgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |