Матншунослик фани адабий манбашунослик ва матншуносликнинг назарий муаммолари, хусусан, қадим қўлёзма меросимиз манбалари устида илмий фаолият олиб бориш малакасини шакллантириш, араб имлосига асосланган эски ўзбек ёзувини эркин ўқий олиш

 
 
13-dars 
Mavzu: “Muammo”ni yechish 
Muammo dastlab arab adabiyotida X-XI asrlarda ko`zga tashlana boshlagan 
bo`lsa-da, fors adabiyotida XIV asrda alohida janr sifatida shakllangan.
1392-yilda Bade Tabriziy o`zining muammo janri nazariyasiga 
bag`ishlangan 
“Ihyo bi-ilmi halli-l-muammo” 
(Muammo halli ilmini jonlantirish) 
asarini yaratishi bilan bu sohada katta taraqqiyot yo`li boshlandi. Forsiy adabiyot 
bilan yaqin aloqada bo`lgan turkey adabiyotda ham bu janr amaliy tarzda juda tez 
rivojlandi. Bunda A.Navoiy hamda Z.M.Boburlarning ijodi katta adabiy maktab 
rolini o`ynadi. 
Alisher Navoiyning “Mufradot” asari forsiy va turkiy adabiyotda yaratilgan 
eng mukammal asar, qo`llanma sifatida shuhrat qozongan edi. Buni fors 
adabiyotining ulug` namoyondasi Abdurahmon Jomiy o`z farzandi ta`limi uchun 
xuddi shu asarni tanlaganidan ham anglash mumkin. XIX asrda Xorazmda yashab 
ijod qilgan juda ko`p shoirlar muammo yozdilar. Bunga yuqorida nomi tilga 
ayn-
70 
lom-
30 
yo-
10 
shin-
300 
yo-
10 
 
re-
200 
mim-
40 
he 
(havvaz)-
5 
re-
200 
ze-
7 
dol-
4 
yig‘indi 
876 

---

olingan Navoiy hamda Bobur an`analarini munosib davom ettirgan Muhammad 
Rizo Ogahiyning go`zal muammolari sabab bo`lgan. 
A.Navoiyning “Mufradot” asarida muammoga quyidagicha ta`rif beriladi: 
“Muammo ma`lum ismdagi harflarning tartib bilan hosil bo`lishi haqidagi 
mavzun bir kalomdir”. 
Muammo topishmoq va ta`rix janrlaridan keskin farq qiluvchi o`ziga xos 
yaratilish, hall- yechim ilmi va tizimiga ega janrdir. 
Muammo janrida javobi ma`lum she`r taqdim qilinadi, bu javobni qanday 
aniqlash o`quvchiga qoldiriladi. Muammo bir yo`l bilan yechilmaydi. Tafakkur 
qilinadi. 
Muammo yaratilishida har bir so`z alohida shakl va mazmun jihatdan e`tibor 
markazida turadi. Ular albatta ikki ma`noga ega bo`lishi shart: 
1. Mavzu nuqtai nazaridan mantiqiy yaxlit mazmunni ta`minlashdagi ishtiroki
2. Mavzuga xizmat qiluvchi lug`aviy va imloviy imkoniyatlarga ega bo`lishi
Bu gulshan ichraki yo`qdur baqo guliga sabot, 
Ajab saodat erur yaxshilik bila chiqsa ot. 
Matnda ishtirok etgan har bir so`z uning mantiqiy mazmun yaxlitligiga 
xizmat qilgan. Zero, bu hayot gulshani- olamda baqo guliga-boqiy yashashga 
imkon yo`q, yashamoq imkoni berilganda yaxshilik bilan nom chiqara olmoq o`sha 
imkonsizlik o`rnini to`ldiruvchi ajoyib saodatdir. Ana shu mantiqdan tashqari yoki 
uni ochishda kamlik qilayotgan biror so`z yo`q. Nisbatan nofaol ko`ringan “sabot” 
so`ziga diqqat qaratadigan bo`lsak, u “yaxshilik bila chiqsa ot”ga qofiyani 
ta`minlash bilan birga bu saodat uchun katta sabr toqat va matonat kerakligiga 
dalolat qiladi. 

---

Muammo birgina ismni aniqlashga qaratilar ekan, unga she`rdagi hamma 
so`zlar birday ahamiyatga ega bo`lmaydi, bazilari eng zarur ba`zilari zarur va 
ba`zilari ishora uchungina zarurlik qiymatiga ega bo`ladi. 
Yuqoridagi muammoda “
saodat” 
va “
ot
” so`zlari eng zarur, “chiqsa” zarur, 
qolganlari ishoraviy ahamiyatga ega so`zlardir. 
Hall va uning asosiy qoidalari: 
Muammodan eng avval taqdim etilgan javob-ismga shaklan o`xshash so`z 
axtariladi. U topilmasa, qaysi so`zga ishora qilgan bo`lsa, o`sha so`zning 
ma`nodoshi arab yoki fors tillaridan bo`lsa ham topib solishtiriladi. 
Ba`zi muammolarda son turkumiga shakldoshlik xususiyatiga ega otlar eng 
zarur so`zga aylanadi. Ana shularga o`xshash so`zlar “muammo moddasi” yoki 
“ism moddasi” hisoblanadi. Ba`zan muammo moddasi teskari o`qilishi natijasida, 
shuningdek, arabiy nuqtali harflari nuqtalarini tushirish yoki o`rni va sonini 
almashtirish orqali javobga mos kelishi mumkin so`zlardan ham tashkil topishi 
mumkin. 
Muammo moddasi aniqlangan u ma`lum qoidalar asosida tekshiriladi va javob 
isbotlanadi. Bu jarayon “