Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi



Download 3,23 Mb.
Pdf ko'rish
bet72/197
Sana11.06.2022
Hajmi3,23 Mb.
#653472
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   197
Bog'liq
STATISTIKA FANINING PREDMETI VA USLUBI

O’zgarish sur’ati
deb qatorning ikki hadining nisbatiga 
aytiladi. Bu ko’rsatkich koeffitsientda va foizda (%) ifodalanadi va quyidagi 
formulalar bilan aniqlanadi: 
100
0


Y
Y
R
i
b
100
1



i
i
z
Y
Y
R
%
0
,
112
100
150
168



b
R
%
0
,
112
100
150
168



z
R
%
3
,
119
100
150
179



b
R
%
5
,
106
100
168
179



z
R
%
0
,
124
100
150
186



b
R
%
9
,
103
100
179
186



z
R
%
3
,
127
100
150
191



b
R
%
7
,
102
100
186
191



z
R
O’zgarish sur’ati bir yoki 100% dan yuqori bo’lsa, demak bazis davrga 
nisbatan ko’rsatkich o’sgan, agar u bir yoki 100% ga teng bo’lsa, hech qanday 
o’zgarish bo’lmagan, agarda bir yoki 100% dan past bo’lsa, o’rganilayotgan had 
o’zidan oldingi hadga nisbatan kamayib ketgan.
Mutlaq ko’rsatkichlarga o’xshab o’zgarish sur’atlari ham o’zaro bog’langan 
ko’rsatkichlardir, ya’ni zanjirli o’zgarish sur’atlarining ko’paytmasi bazisli 
o’zgarish sur’atiga, bazisli o’zgarish sur’atining o’zaro bo’linmasi tegishli davrdagi 
zanjirsimon o’zgarish sur’atiga teng: 
0
4
3
4
2
3
1
2
0
1
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y
Y




yoki 1,120•1,065•1,039•1,027=1,273 


111 
Qo’shimcha o’zgarish sur’ati 
deb, hodisalarning mutlaq o’zgarishini 
dinamika qatorlarining boshlang’ich hadiga nisbatiga aytiladi va quyidagi 
formulalar bilan hisoblaniladi: 
100
100
0





R
ёки
Y
Y
R
b
b

100
100
1
3






R
ёки
Y
Y
R
i
z
%
12
100
150
18




R
yoki 
%
12
100
150
18




R
yoki 

R=112-100=12% 

R=112-100=12% 

R=119,3-100=19,3% 

R=106,5-100=6,5% 

R=124,0-100=24% 

R=103,9-100=3,9% 

R=127,3-100=27,3% 

R=102,7-100=2,7% 
Dinamikani baholashda 
bir foiz qo’shimcha o’zgarishni mutlaq mohiyati
ko’rsatkichi juda muhim ko’rsatkichlardan biridir. U mutlaq o’zgarishni 
qo’shimcha o’zgarish sur’atiga nisbati bilan baholanadi va quyidagi formula bilan 
hisoblanadi: 
1
1
1
01
,
0
100










i
i
i
i
i
z
z
Y
Y
Y
Y
Y
R
Y
2009 y. 00,1

150=1,50 mlrd.so’m 
2010 y. 0,01

168=1,68 mlrd.so’m 
2011 y. 0,01

179=1,79 mlrd.so’m 
2012 y. 0,01

186=1,86 mlrd. so’m 
Bu ko’rsatkichni faqat zanjirli usul uchun hisoblash ma’noga ega bo’ladi. 
Bazis usuli uchun u o’zgarmas bo’lib qolaveradi. 
Hodisa va jarayonlarning dinamikasiga umumlashtirib baho berish uchun 
ularning o’rtacha darajalarini hisoblash zarur. Bularga – dinamika qatorining 
o’rtacha darajasi, o’rtacha mutlaq o’zgarish, o’rtacha o’zgarish sur’ati, o’rtacha 
qo’shimcha o’zgarish sur’ati va boshqalar kiradi. 
Dinamika qatorlarining o’rtacha darajasini aniqlash ularning turiga bog’liq. 
Davriy dinamika qatorlarining o’rtacha darajasi oddiy arifmetik formula bilan 
aniqlanadi: 
n
Y
n
Y
Y
Y
Y
n






...
2
1

7.2-jadval ma’lumotlar asosida o’rtacha yillik tovar oboroti hajmini 
aniqlaymiz. 
сўм
млрд
Y
.
8
,
174
5
874
5
191
186
179
168
150










112 
Payt dinamika qatorlarining hadlari orasidagi sanalar teng bo’lsa, o’rtacha 
daraja o’rtacha xronologik formula bilan aniqlanadi: 
1
2
1
...
2
1
2
1





n
Y
Y
Y
Y
n
Bu formulani qo’llanilishini 1-jadval ma’lumotlari asosida ko’rsatamiz: 
сўм
млрд
n
Y
крон
.
5
,
133
3
5
400
3
2
,
69
0
,
132
3
,
134
65
1
4
,
138
2
1
0
,
132
3
,
134
130
2
1














Agarda payt dinamika qatorlarida hadlar orasidagi sanalar teng bo’lmasa, 
o’rtacha daraja tortilgan o’rtacha arifmetik formula bilan aniqlanadi: 
i
i
i
t
Y
t
Y



Masalan: Bir oy ichida fabrikani tikuv tsexidagi ishlovchilar ro’yxatida 
quyidagi o’zgarishlar ro’y berdi. Ro’yxat bo’yicha 1/III – 280 kishi. 10/III dan 5 
kishi ishdan bo’shadi, 15/III esa 3 kishi, 26/III – 2 kishi ishga qabul qilindi. Mart 
oyi uchun o’rtacha ro’yxatdagi ishlovchilar sonini quyidagicha aniqlaymiz: 
киши
t
Y
Y
t
5
,
278
31
8633
31
1680
3058
1375
2520
6
11
5
9
6
280
11
278
5
275
9
280




















O’rtacha mutlaq o’zgarish dinamika qatorlarining individual o’zgarish 
darajalariga umumlashtirib tavsiflab beradi va quyidagi formula bilan 
aniqlanadi: 
n
Y
Y
z



Misolimizda, u zanjirsimon usulda hisoblangan mutlaq o’zgarishlarni 
ularning soniga nisbati bilan aniqlanadi:
сўм
млрд
Y
.
25
,
10
4
41
4
5
7
11
18







Dinamika qatorlarida o’rtacha mutlaq o’zgarish mutlaq hadlar yordamida 
ham hisoblanishi mumkin. Buning uchun oxirgi had (
n
Y
) bilan birinchi had (
0
Y

farqi m-1 bo’linadi: 
сўм
млрд
m
Y
Y
Y
n
.
25
,
10
4
41
1
5
150
191
1
0









Bazisli va zanjirsimon mutlaq o’zgarishlarning o’zaro bog’liqligidan 
foydalanib, o’rtacha mutlaq o’zgarishni quyidagi formula bilan ham aniqlash 
mumkin: 


113 
сўм
млрд
m
Y
Y
b
.
25
,
10
4
41
1






O’rtacha o’zgarish sur’ati
. Statistikaning vazifasi o’zgarish sur’atlarini 
yillar bo’yicha hisoblash emas, balki uzoq davrlar uchun ham hodisaning 
rivojlanish intensivligini baholashdir. Bu vazifani o’rtacha yillik o’zgarish 
sur’atlarini hisoblash bilan echamiz. Agarda zanjirsimon usulda o’zgarish sur’atlari 
ma’lum bo’lsa, o’rtacha yillik o’zgarish sur’atini quyidagi o’rtacha geometrik 
formula yordamida aniqlaymiz: 
n
n
R
R
R
R
R






3
2
1
_
Misolimizda o’rtacha yillik o’zgarish sur’atiga teng: 
тенг
ёки
R
%
2
,
106
062
,
1
273
,
1
029
,
1
039
,
1
065
,
1
12
,
1
4
4
_






O’rtacha yillik o’zgarish sur’atini mutloq darajalar asosida ham hisoblash 
mumkin: 
%
2
,
106
062
.
1
273
.
1
150
191
4
4
0
_
ёки
Y
Y
R
n
n





bu erda 
n=m-1=5-1=4. 
3-jadval 
Istiqlol supermarketi tovaroborotining 2009-2013 yillardagi dinamikasi 
ko’rsatkichlari 
Yillar 
Tovar 
oboroti, 
mlrd.so’

Mutloq o’zgarish, 
mlrd.so’m 
O’zgarish sur’ati,% 
Qo’shimcha 
o’zgarish sur’ati,% 
Bazisli 
Zanjir 
simon 
Bazisli 
Zanjir 
simon 
Bazisl

Zanjir 
simon 
2009 
150 


100,0 



2010 
168 
18 
18 
112,0 
112,0 
12,0 
12,0 
2011 
179 
29 
11 
119,3 
106,5 
19,3 
6,5 
2012 
186 
36 

124,0 
103,9 
24,0 
3,9 
2013 
191 
41 

127,3 
102,7 
27,3 
2,7 
Jami 
874 

41 




O’rtacha 
174,8 

10,25 

106,2 

6,2 
3-jadvalda keltirilgan hisob-kitob ma’lumotlari statistik grafiklarda 
tasvirlansa, ular o’ziga kishi e’tiborini yanada ko’proq jalb etadi, yaxshiroq esda 
saqlanadi va h.k. 


114 
 
3. Dinamika qatorlarini qayta ishlashni statistik usullari 
 
Dinamika qatorlaridagi mavjud tendentsiyalarni aniqlash va baholash 
statistikaning muhim vazifalaridan biridir. Asosiy tendentsiyalarni o’rganish 
jarayonida o’zaro bog’langan ikkita vazifa hal etiladi: 
a) o’rganilayotgan hodisada trendning mavjudligi; 
b) 
aniqlangan trendni statistik o’lchash. 
Dinamika qatorlaridagi trendning mavjudligini aniqlash bir qancha 
mezonlar bilan amalga oshiriladi. 
1. O’rtachalar metodi.
O’rganilayotgan dinamika qatori bir necha bo’laklarga 
bo’linadi va har bir bo’lak bo’yicha o’rtacha 
)
(
i
Y
hisoblaniladi. O’rtachalar 
o’rtasida farq bor degan gipoteza oldinga suriladi. Agarda shu gipoteza tasdiqlansa, 
trendning mavjudligi tan olinadi. 
2. Valliss va Mur mezoni.
Bu mezonning mazmuni shundan iboratki, dinamika 
qatorida trend bor deb tan olinadi, agar bu qator birinchi tartibli farqlarni o’zgarish 
belgisiga ega bo’lmasa. 
3. Koks va Styuart mezoni.
Tahlil qilinayotgan dinamika qatorining darajalari 
teng uchga bo’linadi (agarda darajalarni teng uchga bo’lish uchun ular etishmasa, 
bir nechta daraja qo’shiladi) hamda birinchi va oxirgi guruh darajalari o’zaro 
solishtiriladi. 
4. Seriyali metod.
Bu metodning mazmuni shundaki, qatorning har bir aniq 
darajasini u yoki bu tipga tegishli deb hisoblanadi. Masalan, qatorning hadi 
medianadan kichik bo’lsa, u A tipga ega, aks holda B tipga ega. 

Download 3,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   68   69   70   71   72   73   74   75   ...   197




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish