Tashqi savdo oboroti
(TSO)
eksport (E) va import (I) yig’indisidan tashkil
topadi:
Uning hajmi oldi-sotdi bo’ladigan tovarlar va xizmatlarning umumiy
miqdori va ularning narxiga bog’liq. Oborot ikki usulda hisoblanadi: 1) absolyut
miqdorda, masalan, shuncha milliard dollarga teng deb olinadi; 2) nisbiy
miqdorda, ya’ni u yaratilgan va ishlatiladigan mahsulotlarning shuncha foizini
tashkil qiladi deb qaraladi. Mamlakat jahon bozorida qanchalik faol qatnashsa,
uning tashqi savdo oboroti shunchalik katta bo’ladi.
Eksport bilan import o’rtasidagi tafovut savdo qoldig’ini (
ТСО
) beradi:
Agar eksport importdan ko’p bo’lsa, u holda tashqi savdo qoldig’i musbat,
aksincha, ya’ni eksport importdan kam bo’lsa, u holda savdo qoldig’i manfiy
bo’ladi. Keyingi holat tashqi balansining defitsitli, ya’ni taqchilli balans
ekanligidan dalolat beradi.
И
Э
ТСО
И
Э
ТСО
240
Eksportning oshishi sotuvchi mamlakat YaIMning ko’payishiga, importning
ko’payishi esa YaIMning kamayishiga olib keladi. Umuman tovarlar eksporti
ularni ishlab chiqarishga nisbatan, tovarlar importi esa ularni iste’mol etishga
nisbatan tezroq o’sib borishi lozim. Iqtisodiyotda ana shunday qoida bor.
Eksport va import o’rtasidagi nisbatlarni turli yondashuvlarda statistik tahlil
qilish maqsadida quyidagi ko’rsatkichlar hisoblanadi (2-jadval).
2-jadval
Tashqi savdo oboroti elastikligini
tavsiflovchi ko’rsatkichlar
№
Ko’rsatkichlar
Hisoblash tartibi
Izoh
1. Eksport elastikligi(E
E
)
ЯИМ
ЯИМ
:
Э
Э
Э
Э
E - eksport o’simi
E - eksport hajmi
YaIM - yalpi ichki
mahsulot o’simi
2. Eksportning ilgarilash
koeffitsienti (K
E
)
ЯИМ
Э
Э
J
:
J
К
J
E
- eksport indeksi
Jyaim - YaIM indeksi
3. Import elastikligi(E
I
)
ЯИМ
ЯИМ
:
И
И
Э
И
I - import o’simi
I - import hajmi
4. Importning ilgarilash
koeffitsienti (K
I
)
ЯИМ
И
И
J
:
J
К
J
I
- import indeksi
5. Koordinatsiya indeksi (J
K
)
И
Э
К
J
:
J
J
И
:
Э
К
НМ
K
NM
- koordinatsiya nisbiy
miqdori
E
E
>1 va J
E
>J
YaIM
bo’lishi mazkur mamlakatda tovarlar eksportining ularni
ishlab chiqarishga nisbatan tezroq o’sganligidan dalolat beradi. Bu albatta ijobiy
hol.
E
I
>1 va J
I
>J
YaIM
bo’lishini esa har doim ham ma’qul deb bo’lmaydi. Chunki
mamlakat o’z ehtiyojini qondirish uchun o’zida ishlab chiqarishdan ko’ra
tovarlarni chetdan olib kelishiga harakat qilgan bo’ladi.
Mamlakat tashqi savdo oboroti balansining ijobiy bo’lishi uchun:
E>I
J
K
=J
E
>J
I
ya’ni J
K
>1
bo’lishi kerak. Mamlakatning jahon bozoridagi ishtiroki va uning samaradorligini
eksport va importning nisbati, ularning tarkibi belgilaydi.
Iqtisodi rivojlangan mamlakatlarning eksporti ko’p va u asosan tayyor
sanoat mahsulotlaridan iborat. Kam rivojlangan mamlakatlarda eksportning o’zi
oz, agar katta bo’lsa ham baribir xom ashyodan iborat bo’ladi. Ular importida
tayyor mahsulot, hatto oziq-ovqatning hissasi katta bo’ladi. Iqtisodyoti kuchli
rivojlangan davlatlar importida xom ashyo, yoqilg’i va butlovchi qismlar katta
salmoqqa ega bo’ladi.
241
Do'stlaringiz bilan baham: |