Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Tashqi savdo oboroti
(TSO)
eksport (E) va import (I) yig’indisidan tashkil 
topadi: 
Uning hajmi oldi-sotdi bo’ladigan tovarlar va xizmatlarning umumiy 
miqdori va ularning narxiga bog’liq. Oborot ikki usulda hisoblanadi: 1) absolyut 
miqdorda, masalan, shuncha milliard dollarga teng deb olinadi; 2) nisbiy 
miqdorda, ya’ni u yaratilgan va ishlatiladigan mahsulotlarning shuncha foizini 
tashkil qiladi deb qaraladi. Mamlakat jahon bozorida qanchalik faol qatnashsa, 
uning tashqi savdo oboroti shunchalik katta bo’ladi. 
Eksport bilan import o’rtasidagi tafovut savdo qoldig’ini (
ТСО

) beradi: 
Agar eksport importdan ko’p bo’lsa, u holda tashqi savdo qoldig’i musbat, 
aksincha, ya’ni eksport importdan kam bo’lsa, u holda savdo qoldig’i manfiy 
bo’ladi. Keyingi holat tashqi balansining defitsitli, ya’ni taqchilli balans 
ekanligidan dalolat beradi. 
И
Э
ТСО



И
Э
ТСО



---

240 
Eksportning oshishi sotuvchi mamlakat YaIMning ko’payishiga, importning 
ko’payishi esa YaIMning kamayishiga olib keladi. Umuman tovarlar eksporti 
ularni ishlab chiqarishga nisbatan, tovarlar importi esa ularni iste’mol etishga 
nisbatan tezroq o’sib borishi lozim. Iqtisodiyotda ana shunday qoida bor. 
Eksport va import o’rtasidagi nisbatlarni turli yondashuvlarda statistik tahlil 
qilish maqsadida quyidagi ko’rsatkichlar hisoblanadi (2-jadval). 
2-jadval 
Tashqi savdo oboroti elastikligini
tavsiflovchi ko’rsatkichlar 
 
№ 
Ko’rsatkichlar 
Hisoblash tartibi 
Izoh 
1. Eksport elastikligi(E
E
) 
ЯИМ
ЯИМ
:
Э
Э
Э
Э




E - eksport o’simi 
E - eksport hajmi 

YaIM - yalpi ichki 
mahsulot o’simi 
2. Eksportning ilgarilash 
koeffitsienti (K
E
) 
ЯИМ
Э
Э
J
:
J
К

J
E 
- eksport indeksi 
Jyaim - YaIM indeksi 
3. Import elastikligi(E
I
) 
ЯИМ
ЯИМ
:
И
И
Э
И




I - import o’simi 
I - import hajmi 
4. Importning ilgarilash 
koeffitsienti (K
I
) 
ЯИМ
И
И
J
:
J
К

J
I 
- import indeksi 
5. Koordinatsiya indeksi (J
K
) 
И
Э
К
J
:
J
J

И
:
Э
К
НМ

K
NM 
- koordinatsiya nisbiy 
miqdori 
 
E
E
>1 va J
E
 >J
YaIM
 bo’lishi mazkur mamlakatda tovarlar eksportining ularni 
ishlab chiqarishga nisbatan tezroq o’sganligidan dalolat beradi. Bu albatta ijobiy 
hol. 
E
I
>1 va J
I
>J
YaIM
 bo’lishini esa har doim ham ma’qul deb bo’lmaydi. Chunki 
mamlakat o’z ehtiyojini qondirish uchun o’zida ishlab chiqarishdan ko’ra 
tovarlarni chetdan olib kelishiga harakat qilgan bo’ladi. 
Mamlakat tashqi savdo oboroti balansining ijobiy bo’lishi uchun:

E>I 

J
K
=J
E
>J
I
ya’ni J
K
>1 
bo’lishi kerak. Mamlakatning jahon bozoridagi ishtiroki va uning samaradorligini 
eksport va importning nisbati, ularning tarkibi belgilaydi. 
Iqtisodi rivojlangan mamlakatlarning eksporti ko’p va u asosan tayyor 
sanoat mahsulotlaridan iborat. Kam rivojlangan mamlakatlarda eksportning o’zi 
oz, agar katta bo’lsa ham baribir xom ashyodan iborat bo’ladi. Ular importida 
tayyor mahsulot, hatto oziq-ovqatning hissasi katta bo’ladi. Iqtisodyoti kuchli 
rivojlangan davlatlar importida xom ashyo, yoqilg’i va butlovchi qismlar katta 
salmoqqa ega bo’ladi. 

---

241