Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

ish kuchining xalqaro migratsiyasi
deyiladi. Migratsiya oqimi ish kuchi ortiqcha bo’lgan mamlakatlardan unga talab 
bor mamlakatlar tomon yo’nalgan bo’ladi. U kishilarni bir mamlakatdan 
boshqasiga ishlab kelish uchun yoki tamomila o’sha erda qolish uchun ko’chib 
borishni bildiradi. Migratsiya muntazam tus olib, jahon ish kuchi bozorini 
shakllantirgan. 
 
2. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tavsiflovchi ko’rsatkichlar 
Tashqi iqtisodiy aloqalarni tahlil qilishda makroiqtisodiy statistika quyidagi 
ko’rsatkichlarni hisoblaydi. 

xalqaro savdo-sotiqni tavsiflovchi ko’rsatkichlar; 

xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasini tavsiflochi ko’rsatkichlar; 

xalqaro kapital migratsiyasini ifodalovchi ko’rsatkichlar; 

xalqaro ishchi kuchi migratsiyasini tavsiflovchi ko’rsatkichlar; 

o’zaro to’lovlar va hisob valyutalari operatsiyalarini ifodalovchi 
ko’rsatkichlar. 
Har bir guruh ko’rsatkichlari mutlaq va nisbiy miqdorlarda hisoblaniladi. 
Bunda qiyosiy yondashish va uning shartlariga qat’iy rioya qilish o’ta zarurdir. 
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda savdo-sotiq etakchi o’rin tutadi va bu 
jahon bozorida quyidagi ko’rsatkichlarda o’z ifodasini topadi (1-jadval). 

---

237 
1-jadval 
Tashqi savdo-sotiqni tavsiflovchi ko’rsatkichlar
T/r 
Ko’rsatkichlar 
Hisoblash
tartibi 
I z o h 
1 
2 
3 
4 
1. 
Regionning eksport 
kvotasi (K
E
) 
0
1
100
Э
Э
Э
Э
К
:
К
J
ЯИМ
Э
К



E - eksport hajmi 
YaIM - yalpi ichki mahsulot 
J
E 
– eksport indeksi 
K
Eo 
va K
E1 
– bazis va joriy 
davrlarda eksport kvota 
darajalari 
1a. 
Regionning real 
eksport kvotasi (K
RE
) 
0
1
100
РЭ
РЭ
РЭ
РЭ
К
:
К
J
СМ
Э
К



SM 
– 
regionning 
sof 
mahsuloti 
J
RE - 
real eksport indeksi 
K
REo
va K
RE1
- bazis va joriy 
davrlarda 
import 
darajalari 
2. 
Regionning import 
kvotasi (K
I
) 
0
1
100
И
И
И
И
К
:
К
J
ЯИМ
И
К



E - eksport hajmi 
YaIM - yalpi ichki mahsulot 
J
E 
– eksport indeksi 
K
EO
va K
E1
- bazis va joriy 
davrlarda import 
darajalari 
2a. 
Importning mamlakat 
iste’molidagi salmog’i 
(K
DI
) 
100



i
i
d
И
ИС
И
К
I
i 
– i mahsulot importi 

i
ИС
- mazkur i 
mahsulotning 
mamlakatdagi jami 
istemoli 
3. 
Regionning tashqi 
savdo 
kvotasi (K
TS
) 
100
5
0



ЯИМ
)
И
Э
(
,
К
ТС
Bu ko’rsatkich E va I 
hajmining 
yarmisining 
YaIM da bo’lgan nisbatini 
ifodalaydi 
4. 
Xalqaro 
raqobatbardoshlik 
koeffitsienti (K
RB
) 
0
1
РБ
РБ
РБ
РБ
К
:
К
J
ТСО
И
Э
К



TSO – tashqi savdo oboroti 
J
RB 
– xalqaro raqobat-
bardoshlik indeksi 
K
RB0
va K
RB1
- bazis va joriy 
davrlardagi 
raqobatbardoshlik 
darajalari 
5. 
Import koeffitsienti 
(K
I
) 
0
1
И
И
И
i
i
i
И
К
:
К
J
Э
ИЧ
И
К



I
i
– mazkur i mahsulot 
importi 
E
i
- mazkur i mahsulot 
eksporti 
ICh
i
- mazkur i mahsulotni 
ishlab chiqarish 
J
I
– import indeksi 

---

238 
K
I0
va K
I1
- bazis va joriy 
davrlarda import 
darajalari 
6. 
Jon boshiga to’g’ri 
kelgan savdo oboroti 
(K
A
) 
А
ТСО
К
А

А
- aholining o’rtacha soni 
7. 
Regionning xalqaro 
savdo-sotiqdagi 
salmog’i (K
TSO
) 
0
1
100
ТСО
ТСО
d
Б
ТСО
СО
Т
ТСО
К
:
К
J
Ж
Р
К



R
TSO 
– regionning tashqi 
savdo oboroti 
J
TSO 
– jahonning tashqi savdo 
oboroti 
J
dP 
– regionning tashqi savdo 
oborotdagi salmog’ining 
indeksi 
 
Bu ko’rsatkichlar yordamida tashqi savdo dinamikasi, eksport va import 
tovarlariga bo’lgan bahoning o’zgarishi, tovarlar tarkibidagi siljishlar, 
tovaroborotning hududiy taqsimoti, tashqi savdo tashkilotlari faoliyatining 
samaradorligi, ularning xalqaro mehnat taqsimotidagi o’rni, shuningdek, mamlakat 
iqtisodiyotida xalqaro savdo-sotiqning ahamiyati kabi muhim jihatlar o’rganiladi. 
Eksport 
(ing. export, lot. exportare - chetga chiqarish) deganda tovarlar, 
xizmatlar va kapitalni tashqi bozorga chiqarish tushuniladi. Ya’ni: 

tovar eksporti - moddiy ne’matlarni chetga chiqarish; 

xizmatlar eksporti – bu xorijdagi sheriklarga ishlab chiqarish yoki 
iste’molga oid to’lovli xizmat ko’rsatish; 

kapital eksporti – bu mamlakat tashqarisida kapital qo’yish (korxona va 
ob’ektlar qurish va ishga tushirish) va boshqalar. 
Eksport kvota

deganda muayyan tovar (xizmat, kapital)ni eksportga 
belgilangan hajm (hissa)da ishlab chiqarish va etkazib berish tushuniladi. Bu kvota 
(K
E
) eng avvalo eksportning (E) yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga nisbati bilan 
belgilanadi. Ushbu koeffitsient (K
E
) qancha yuqori bo’lsa, shu qadar davlat xalqaro 
iqtisodiy munosabatlarga yuqori darajada jalb etilgan bo’ladi. 
Masalan, AQShning eksport kvotasi 10-15 foizga, Germaniya, Frantsiya, 
Italiya, Angliyaniki 25-30, Yaponiyaniki 18 foizga yaqin, Belgiya, Vengriya, 
Singapurniki 11-13 foizga teng. O’zbekistoning YaIMda eksportning ulushi 
keyingi yillarda 10-12 foiz atrofida, sobiq ittifoqda u 10 foizga teng edi. 
Biroq bu ko’rsatkich xalqaro iqtisodiy munosabatlarning sifat tuzilishini 
to’liq aks ettirmaydi. Shu sababli uni ifodalovchi yana bir ko’rsatkichdan 
foydalaniladi. Bu real eksport kvotasi (K
RE
) bo’lib, eksportning mamlakat sof 
mahsulotiga nisbati bilan o’lchanadi.
Rivojlangan mamlakatlar uchun u taxminan 40-50 foiziga teng. Bu esa 
ishlab chiqarilgan barcha mahsulotning yarmi tashqi bozorga olib chiqib ketilishini 
anglatadi.

Квота
- бу умумий ишлаб чиқариш, сотиш, импорт, экспорт ва бошқа ижтимоий фаолият 
соҳаларида келишув асосида ҳар бир иштирокчи учун жорий қилинадиган ҳисса. У халқаро 
битимларга биноан амалга оширилади. 

---

239 
Import 
(lot. importo – olib kelish) – deganda ichki bozorda sotish uchun 
mamlakatga xorijiy tovarlar, texnologiya, kapital kiritish va xizmatlar keltirish 
tushuniladi. Import miqdori va tarkibi mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotida 
tutgan o’rniga bog’liq. 
Import kvota
- bu har yili mamlakatga keltirishga ruxsat berilgan xorijiy 
mahsulot hajmini miqdor jihatdan cheklab qo’yishdir. Davlat mamlakatga 
mahsulot keltirishga ijozat beruvchi litsenziyani cheklangan miqdorda beradi va 
litsenziyasiz importni taqiqlaydi. 
Litsenziyali import hajmi ichki bozordagi talabdan kam bo’lsa, kvota faqat 
import hajmini kamaytirib qolmaydi, shu bilan birga ichki bozordagi narxlarning 
litsenziya egalari xorijda tovar sotib olgan jahon bozoridagi narxlardan oshib 
ketishiga olib boradi. Shu jihatdan qaraganda import kvotalari tarif cheklashlariga 
o’xshashdir. 
Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash: 

to’lov balanslarini muvofiqlashtirish; 

ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish; 

xalqaro muzokaralarda o’zaro kelishuvga erishish uchun qo’llaniladi. 
O’zbekistonda kvotalash xalq ite’mol mollarini va strategik xom ashyoning 
muhim turlarini olib chiqishni chegaralash usuli sifatida qo’llanilmoqda. 
Import kvota mahsulotlarning ta’rif stavkasini oshirishga qaraganda 
jozibaliroqdir, chunki ta’rif stavkani ko’tarish faqat xalqaro savdo bitimlarini 
tuzish yo’li bilan amalga oshiriladi. Davlatning o’zi buni bajarish uchun har doim 
vakoltga ega emas. Kvota malakat ichki bozoridagi muayyan tarmoq mahsulotiga
bo’lgan raqobatni susaytiradi. 
Kvotalash faqat mahsulot oqimlarini emas, balki ishchi kuchi oqimlarini 
ham tartibga solishda qo’llaniladi. Ko’pgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat 
bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar o’rnatadi. 
Bu jarayonni baholash import kvotaning darajasi (K
I
) va indeksini (J
i
) hisoblash 
yordamida amalga oshiriladi.