18
chegarasida aholi 7 (1920, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989 y) marta
ro’yxatdan o’tkazilgan. Aholi ro’yxatini o’tkazishdan maqsad, uning soni,
joylanishi, tarkibi, migratsiyasi, yoshi, ish bilan bandligi va h. k. to’g’risida bebaho
ma’lumotlar to’plashdir.
Maxsus tashkil qilingan statistik kuzatishlarni voqea va hodisalarning sodir
bo’lishini qayd qilish vaqtiga qarab uch turga-uzluksiz, fursatli va bir yo’la
kuzatishga ajratish mumkin.
Uzluksiz kuzatish deganda hodisalar ro’y berishi
bilanoq qayd qilinadigan
kuzatish tushuniladi. Masalan, bola tug’ilishi, nikohdan o’tish kabi voqea
(hodisa)lar sodir bo’lishi bilanoq, ya’ni o’sha kunning o’zidayoq qayd etiladi.
Fursatli kuzatish deganda ma’lum muddatlarda o’tkaziladigan kuzatishlar
tushuniladi. Masalan, aholi ro’yxati va boshqalar.
Bir yo’la kuzatish deb birorta masalani echish uchun o’tkazilgan kuzatishga
aytiladi. Masalan, savdo korxonalarini jihozlanish darajasining bozor iqtisodiyoti
talablariga javob berishi va bermasligini o’rganish uchun maxsus kuzatish
o’tkazish. Bunday kuzatishni keyinchalik o’tkazmaslik ham, zaruriyat tug’ilsa,
yana o’tkazish ham mumkin.
O’rganilayotgan to’plam birliklarini o’z ichiga qamrab olishiga qarab,
statistik kuzatish ikki turga: yoppasiga kuzatish va qisman kuzatishga bo’linadi.
Yoppasiga kuzatishda to’plam birliklarining barchasi kuzatiladi. Masalan,
O’zbekistonda aholi ro’yxati o’tkaziladigan bo’lsa, respublika fuqarolarning
barchasi (qaerdaligidan qat’iy nazar) ro’yxatga olinadi.
Bu degani fuqaro chet
davlatdami, dengizdami, okeandami va hatto kosmosdagi kishi ham ro’yxatdan
o’tishi kerak.
Qisman kuzatishda o’rganilayotgan to’plam birliklarining bir qismi
kuzatishga jalb qilinadi. Qisman kuzatish to’rtta turga: anketa orqali kuzatish,
monografik tasvirlash, asosiy massivni kuzatish, tanlab kuzatishga bo’linadi.
Anketa orqali kuzatishda savollar yozilgan varaqalar kuzatish birliklariga
tarqatilib, ular to’ldirilgandan so’ng yig’ishtirib olinadi va umumlashtiriladi.
Bunday kuzatish jamoatchilik fikrini aniqlashda va,ayniqsa, bozor iqtisodiyoti
sharoitida ayrim hodisa va voqealar bo’yicha maxsus
mustaqil ekspertlarning
fikrlarini bilishda yaxshi natija beradi.
Monografik tasvirlash deganda to’plamning bir bo’lagini har tomonlama va
chuqur o’rganish tushuniladi. Masalan, viloyatda bir jinsli 104 ta korxona bor,
shundan 4 tasi juda ham ilg’or.Ana shu to’rtta korxonani ilg’orlik sabablarini
o’rganish uchun u korxonalarda: ishni tashkil etish; asosiy va oborot fondlaridan
foydalanish; mehnat unumdorligi; ish rejalarini bajarilishi;
jihozlarni
yangilanganlik darajasi; resurslardan to’liq va samarali foydalanish darajasi va
x.k. chuqur va har tomonlama o’rganiladi. Ushbu o’rganish monografik kuzatish
deyiladi. Xulosani chuqur yoki batafsil yozish, o’rganish va olingan natijalarni
chop qilishga monografiya deyiladi. Asosiy massivni kuzatishda o’rganilayotgan
belgi umumiy hajmining o’zgarishiga olib keladigan eng salmoqli o’rin tutgan
birliklar ajratib olib o’rganiladi. Masalan, shaharda 150 oziq-ovqat do’koni bo’lib,
shundan 15 tasi tovar oborotining 70-80 foizini beradi. Demak, 150 ta oziq-ovqat
19
do’konining barchasini o’rganib o’tirmasdan, 15 do’konni o’rganib shaharda oziq-
ovqat savdosi qanday tashkil qilinganligi haqida xulosa chiqarish mumkin.
Tanlab kuzatish deganda bosh to’plamdan bir qismini tanlab olib tekshirish
tushuniladi. Agarda kuzatishning bu turi to’g’ri tashkil qilinsa,
qisman
kuzatishning turlari ichida eng yaxshi o’rganilgan ma’lumotlar umumiy to’plam
haqida to’la-to’kis va aniq fikr yuritish imkonini beradi. Bu kuzatishda asosiy
muammo tanlanma to’plamning reprezentativligini (vakolatliligini) ta’minlashdir.
Agarda tanlab olingan to’plamda bosh to’plamning muhim xususiyatlari
namoyon bo’lsa, u to’plam reprezentativ deyiladi. Reprezentativlikni ta’minlash
tanlash usullarini to’g’ri belgilashga bog’liqdir. Statistikada tasodifiy, tipik,
mexaniq va seriyalab tanlash usullari mavjud.Bu usullar mazmuni tanlab kuzatish
mavzusida yoritiladi.
Boshlang’ich ma’lumotlarni olish usuliga qarab, statistik kuzatish bevosita
kuzatish, hujjatli, savol-javob usullarida amalga oshiriladi.
Bevosita kuzatishda kuzatuvchi o’rganilayotgan to’plam birliklarini birma-
bir ko’rib, sanab, tortib va o’lchab, keyin ro’yxatdan o’tkazadi. Ґujjatli usulda esa
kerak bo’lgan ma’lumotlar faqat maxsus hujjatlardan olinadi. Savol-javob usulida
kuzatilayotgan shaxslarga savollar berilib, olingan javoblar
kuzatish varaqasiga
yoziladi. Bu usulda so’raluvchidan hech qanday hujjat talab qilish mumkin emas.
Bu usulga aholi ro’yxatini misol keltirish mumkin. So’roq-javob usuli o’z
navbatida uchga bo’linadi: og’zaki usul; o’z-o’zini qayd qilish usuli;
korrespondentsiya usuli.
Og’zaki usulda, kuzatish organlari tomonidan maxsus tayyorlangan shaxslar
kuzatilayotgan shaxslarga og’zaki savol berib javob oladilar. Olingan javoblar
varaqaga yozilib, keyin umumlashtiriladi.
O’z-o’zini qayd qilish usulida kuzatuvchi maxsus tayyorlangan so’rov
varaqasini kuzatuvchilarga tarqatadi va ma’lum vaqtdan so’ng to’ldirilgan
varaqalarni yig’ishtirib oladi. Bu usulda savollarga javobni kuzatilayotgan
shaxslarning o’zi beradi va o’z qo’li bilan savol varaqasini to’ldiradi. Zarur
bo’lgan ma’lumotlarni ixtiyoriy korrespondentlar orqali ham to’plash mumkin.
Bunga misol Germaniyada chorrahalarda ixtiyoriy valanterlar turib (kamida uch
kishi) yo’l qoidasini buzgan haydovchilar haqidagi ma’lumotlarni politsiya
xodimlariga yuborishlarini keltirish mumkin. Oxirgilari esa haydovchilarga
nisbatan chora belgilaydilar. Ularni o’zaro uchrashuvi ta’minlanmaydi.
Valantyorlarga to’la ishoniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: