S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

II bob. DEFEKTLAR TURLARI, MASHINALARNING 
ISHONCHLILIGI VA SIFATI
Jihozlarning texnik holati ularning nuqsonlari soni, xavfliligi 
darajasi bilan aniqlanadi. 
Nuqson
– bu alohida olingan detallarning bir-biriga mos kel-
masligi yoki texnik hujjatlarda keltirilgan talablarga texnik tizim 
mos kelmasligidir.
Nuqsonlar joylashganiga qarab ichki (yashirin) va tashqi tur-
larga bo‘linadi. 
Tashqi nuqsonlar
– ko‘pincha vizual holatda aniqlanadi
, ichki 
nuqsonlar
– buzib yubormaydigan usullar bilan nazorat qilish bi-
lan aniqlanadi. 
Nuqsonlar shakliga ko‘ra hajmiy va tekislik holatda bo‘ladi. 
Hajmiy nuqsonlar avvalgi shakllarning og‘ishida yoki ularning 
o‘zgarishida hosil bo‘ladi, tekislik turidagi nuqsonlar yoriqlar yo-
ki botiq maydonlar ko‘rinishida hosil bo‘ladi. Kelib chiqishiga 
ko‘ra nuqsonlar 
sanoat
va 
ishlab chiqarish
turlariga bo‘linadi. Sa-
noat nuqsonlari – metallurgiya sohasida jismlarga boshqa shakl-
dagi ishlov berish chog‘ida paydo bo‘lishi mumkin, texnologik 
nuqsonlar – detallarni tayyorlashda paydo bo‘ladi. Bunday 
nuqsonlar amalda jihozlarning dastlabki ishlatilishi chog‘ida – 
ishga tushirilishida hosil bo‘lishi mumkin. 
Ekspluatatsion (ishlatilish jarayonidagi) nuqsonlar
– ishlatilish 
chog‘ida ayrim yedirilishlarni ta’mirlashdan keyin, ayrim buzi-
lishlarda va texnik xizmat ko‘rsatish bilan ta’mirlashning noto‘g‘ri 
bo‘lishida yuzaga kelishi mumkin. Tajribalarda shular ma’lum 
bo‘lmoqdaki, jihozlarni ishlatish jarayonlarida ayrim nuqsonlar-
ning yig‘ilib qolishi va yaroqsizlik holatiga olib keladigan quyida-
gi asosiy sabablarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
– bo‘ylama yoriqlar, ruxsat etilgan kuchlanishlar ta’sirida ji-
hozlar elementlarining deformatsiyalanishi va buzilishi;
– ta’sirlashib turadigan sirt ishqalanishi natijasida hosil 
bo‘ladigan mexanik yemirilishlar;
– gaz yoki suyuqlik oqimining ta’sirida paydo bo‘lgan erro-
zion-kavitatsion (yemiriluvchan – qavatlanuvchan) shikastlanish;
– ishlatilish faktorlari va vaqt o‘tishi bilan materiallar xossala-
rining zaiflashishi;

---

7
– ishqalanish, kuchlanishlar ta’sirlarida yemirilish natijasida 
yemiriluvchan-mexanik shikastlanish, metall va qotishmalarning 
yemirilishi va hokazo.
Nuqsonlar xavflilik darajasiga asosan yuqori darajali (kritik), 
o‘rtacha darajali (ahamiyatli) va kam ahamiyatli bo‘ladi. Yuqori 
darajali nuqsonlar – deb, xavfsizlik choralariga ko‘ra agregatlar-
ning ishlatilishi mumkin bo‘lmay qolishiga aytiladi. O‘rtacha 
ahamiyatli nuqsonlarga – agregatning ishlatilishiga sezilarli dara-
jada ta’sir qilmaydigan va uning ko‘p muddatli ishlatilishiga ta’sir 
qiluvchi nuqsonlar kiradi. Kam ahamiyatli nuqsonlarga – agre-
gatlarning ishlatilish muddatiga va kerakli joyda ishlatilishiga 
amalda ta’sir qilmaydigan nuqsonlar kiradi. 
Mashinalarni qo‘llanilishi bo‘yicha ishlatilish yaroqlilik daraja-
sini aniqlovchi xossalarining yig‘indisi – bu uning sifatidir. Bu xos-
salar ishlatilish ko‘rsatkichi (quvvati, yoqilg‘ini sarflashi, tezligi, 
ishlab chiqaruvchanligi va hokazo), tejamkorliligi, texnikaviy liligi, 
estetik ko‘rsatkichi va ishonchliligi bilan tavsiflanadi.
Ishlatiladigan mashinalarning ishonchliligi avvalambor ular-
ning texnik holati bilan aniqlanadi. GOST 27.002–83 bo‘yicha 
ishon chlilik – berilgan sharoitlarda va ishlatilish rejimida kerakli 
funksiyalarni bajara oladigan xossalarga ega bo‘lishi va o‘zining 
barcha parametrlarini ishlatilish muddatida keraklicha saqlay 
olish likdir.