S sh. Xabibullayev, S. A. Djumayev defektoskopiya va diagnostika

5.2. Oqib ketuvchi joyni topish
Terminlar, oqib ketuvchi joyni topishni aniqlashtirish, oqib 
ketishning miqdoriy baholash. 
Oqib ketuvchi joyni topish usuli
– singib kiruvchi moddalar bi-
lan buzmasdan nazorat qilish usuliga kiradi. Oqib ketuvchi joyni 
topish, buzmasdan nazorat qilish turi, nuqsonli tirqish va yoriqlari 
bo‘lgan konstruksiyalar va buyumlardagi nuqsonlarni singib kiruv-
chi moddalar bilan aniqlash usulidir. Oqib ketish-germetik 
bo‘lmagan ulangan yerlardan suyuqlikning chiqishi yoki umuman 
olganda suyuqlikning yo‘l topib oqib ketuvchi kanaldir. Oqib chi-
qish to‘siqsiz va g‘ovakli bo‘ladi. Oqib ketishni germetiklik termi-
ni bilan almashtirilsa ham bo‘ladi. Barcha quvur tarmoqlari (neft, 
gaz, suv va boshqalar) mustahkamlilikka va germetiklikka tekshi-
rilishi zarurdir.
Germetiklik
– suyuqlik, gaz, bug‘ kabilarning konstruksiyalar-
ning nuqsonli devorlaridan chiqishidir. Absolyut germetik kon-
struksiyalar bo‘lmaydi, chunki oqib ketish umuman bo‘lmagan 
konstruksiyalarda ham ularga namunaviy moddalarning qanday-
dir to‘siqlarda singib kirishi aniq diffuzion jarayonlar bilan bog‘liq. 
Shuning uchun gaz yoki suyuqlik moddalarning singib kirishi ju-
da kam bo‘lgan konstruksiyalar germetik hisoblanadi.
Konstruksiyalarning germetikliklari quyidagi hollarda buziladi:
– materialning texnologik muhit bilan kimyoviy ta’sirida;
– mexanik shikastlanishlar, ishlatilayotgan elementlarning 
yedi ri lishi va ulangan yerlarning yemirilishi;
– payvandlangan yerlarning va metallarning korroziyalani-
shida;
– kichik bosimlarning oshib ketishi yoki harorat deformatsi-
yalarining yuzaga kelishida normal holatda yopilgan bog‘lanmalar-
ning ochilib ketishida va oqib ketishlarida;
– konstruksion materiallar xossalarining degradatsiyalanishida 
(asosiy metallni va zich qotirilgan joylarini).
Suyuqlik ishlatilganida oqib ketishning miqdorini aniqlash 
uchun namuna modda sifatida vaqt birligi ichida oqib ketadigan 

---

30
yerdan singib o‘tuvchi suyuqlik hajmidan foydalaniladi. Namuna 
sifatida gazsimon moddalar ishlatilganida miqdoriy baholash quv-
vat birliklarida olinadi.
Konstruksiyalarning germetikligini nazorat qilishda uning to-
monlarida bosimlar farqi tashkil etiladi. Gazning miqdori Q 
(N•m) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Q 
= 
p
•
V
,
bu yerda: p – 
gaz bosimi
, 
Pa
 
yoki N/m
2
;
V – gaz hajmi, m
3
.
Oqib chiquvchi Gaz oqimi Q, Vt, vaqt birligidagi gaz miqdo-
riga teng – t:
Q
q
t
pV
t


.
Oqim quvvat birligida o‘lchanishining fizik ma’nosi shundaki, 
bosimning hajmga ko‘paytmasi – gazda zaxiralangan energiya 
o‘lsa, energiyaning vaqt birligida o‘zgarishi esa quvvatdir.
Gazlar aralashmasidagi har bir komponentning konsentratsi-
yasi – 
γ
k 
qiymatini ushbu komponent miqdorini – q
k
gaz miqdori 
– q ga nisbati bilan topiladi:
γ
k 
= q
k
 / q
Aralashmaning va uning barcha komponentlari bilan egallan-
gan hajm doimiy qiymatga ega, shuning uchun:
γ
K
K
K
p V
pV
p
p
=
=
.
Bu yerdan esa:
r
k
 = 
γ
k
•r
bu yerda:
r
k
– gaz aralashmasidagi parsial bosim, ya’ni bu shun-
day bosimki, gazlar aralashmasidagi aynan shu komponent barcha 
hajmni egallaydi.