O‘rta Osiyodan ko‘chirib
yuborildi
1
. Xususan, Ukrainaning Xerson
viloyatidagi Skadovsk, Kaxovka va boshqa cho‘llarning o‘ziga O‘rta
Osiyodan deyarli 10 ming oila, jumladan O‘zbekistondan 3 ming oila
ko‘chirilgan
2
. Ko‘chirilganlarning ko‘pchiligi o‘zga yurtlarda vatangado
bo‘lib, o‘lib ketganlar. Qatag‘on 30-yillardagidek dahshatli tus olmagan
bo‘lsa-da, keyinchalik ham davom etgan.
O‘zbekiston Kompartiyasining qishloq xo‘jaligini yanada rivojlantirish
masalalarini muhokama qilgan 1957 yildagi
plenumining qaroriga muvofiq,
1958 yilgacha yangi ochilayotgan qo‘riq yerlarga 40 ming nafar kolxozchini
ko‘chirish talab qilingan. Ushbu kolxozchilar ko‘chishni xohlaganmi yoki
yo‘qmi, joylardagi sharoit yashash uchun qulaymi-yo‘qmi – bular inobatga
olinmagan
3
. Bu topshiriqlarni bajarmagan partiya, sovet, xo‘jalik rahbarlari
intizomiy, ma’muriy, partiyaviy jazo olishi, hattoki jinoiy javobgarlikka
tortilishi mumkin edi.
Qishloq aholisini tobelikda saqlab turishning
yuqorida keltirilgan
usullardan tashqari, boshqa bir qancha yo‘llari ham qo‘llanilgan, jumladan
mehnat haqiga oylik maosh u yoqda tursin mahsulot ham berilmay, hech
narsa bilan rag‘batlantirilmaydigan «mehnat kuni» berilgan. Yana bir antiqa
usulni eslatib o‘tish lozim. Ma’lumki, chor Rossiyasida krepostnoylik huquqi
1861 yilda bekor qilingan. Sobiq Ittifoqda esa boshqacharoq ko‘rinishda XX
asrning 70-yillarigacha saqlanib qolgan. Kolxozchilarga shaxsiy pasport
berilishi joriy qilinmaganligi sababli, ular o‘z ixtiyorlari
bilan boshqa yerga
ko‘chib ketolmas, ish joylarini o‘zgartira olmas edilar. Kolxozchi
yoshlarning biron yerga o‘qishga borishi, mutaxassislikka ega bo‘lishi, biron
amalga ega bo‘lishi faqat kolxoz raisining xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lib,
kolxozchi doimo unga qulluq qilishga majbur bo‘lgan. Qamchisidan qon
tomgan raislar to‘g‘risidagi gaplar shunchaki afsona emas.
Kommunistik partiya uyushtirgan qatag‘onlik siyosati sovet va partiya
apparatini tozalashga qaratilgan tadbirlarda namoyon bo‘ldi. Ijtimoiy hayotni
tashkil qilish va boshqarishda ming yillar davomida shakllangan urf-
odatlarlarga, milliy manfaatga hurmat bilan qarash lozimligi g‘oyasini
ustun
deb bilmasa ham, imkon qadar u bilan hisoblashish kerakligini eslagan milliy
kadrlar partiya va sovet organlaridan badarg‘a qilinganlar. Bu borada 30-
yillargacha O‘zbekistonda bir necha guruh barchaga namuna qilib
«tozalangan».
Ularga quyidagilar kiradi:
−
«o‘n sakkizlar guruhi». Bu guruhga, jumladan Fayzulla Xo‘jayev (o‘sha
vaqtda O‘zbekiston SSR Xalq komissarlari kengashining raisi), Inomjon
Xidiraliyev (O‘zbekiston SSR Yer-suv ishlari xalq komissari) va
respublikada yuqori lavozimlarda ishlagan boshqa xodimlar, hammasi bo‘lib
18 nafar kishi kirgan. Ular yer-suv islohotiga qarshi chiqqanlik va boy-
1
Qarang:
Голованов
А
.
А
.
Крестьянство
Узбекистана
... –
С
. 130, 132, 136.
2
Qarang:
Шамсутдинов
Р
.,
Каримов
Ш
.
Ватан
тарихи
. –
Андижон
, 1998. –
401-
б
.
3
Qarang:
Комунистическая
партия
Узбекистана
в
резолюциях
...
Т
. 2. –
Т
., 1988.
–
С
. 591–61.
158
quloqlarning manfaatini himoya qilganlikda ayblanganlar hamda o‘z
vazifalaridan
olib tashlanib, qatag‘on qilinganlar. F. Xo‘jayev omma oldida
o‘z xatolarini tan olganligi uchun vaqtinchalik kechirilgan. Bugungi kunda
qishloq xo‘jaligi qayta tashkil qilinayotganligi, ya’ni fermer, dehqon
xo‘jaliklarining faoliyat ko‘rsatishiga imkon yaratilayotganligini nazarda
tutsak, o‘sha davrda dehqonlarga qarshi qanchalik mantiqsiz siyosat olib
borilganligi ayon bo‘ladi;
−
Inog‘omovchilar guruhi» («Inagamov
щ
ina» deb tamg‘a bosilgan).
Rahim Inog‘omov o‘sha davrda O‘zbekiston xalq maorifi komissari bo‘lgan.
U va uning atrofidagilar «mahalliy millatchilik»da, «o‘lib borayotgan milliy
burjuaziyani himoya qilish»da ayblanganlar. Aslida esa ular sho‘ro
hokimiyati milliy mustamlakachilikdan
boshqa narsa emasligini,
kommunistik partiya yuritgan milliy shovinistik siyosatni keskin tanqid
qilgan edilar. Bunday tanqid uchun asoslar yetarli bo‘lgan. Masalan, 1928
yilda respublikada faqat bitta oliy o‘quv yurti (SAGU) bo‘lib, unda 4200
nafar talaba o‘qigan, ulardan faqat 131 kishi, ya’ni 3,2 % mahalliy
millatlarga mansub bo‘lgan. Mahalliy millatlarning davlat idoralari va
vazirliklarda faoliyat ko‘rsatayotgan vakillari bor-yo‘g‘i 15 % ni tashkil
qilganligi ham mutaxassislar yetishmasligidan dalolat berar edi
1
. Bundan,
albatta, milliy kadrlar yo‘q edi, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak, chunki
yetuk ziyolilar yetarli bo‘lgan, lekin ularning
arzimas qismigina sovetlar
siyosatini ma’qullashi mumkin edi. Tanqid asosli bo‘lgan, lekin u
kommunistik rahbarlarning dunyoqarashiga zid ekanligi sababli, guruh
qatnashchilari jinoy javobgarlikka tortilganlar va keyinchalik jismonan yo‘q
qilinganlar;
−
«Qosimovchilar guruhi» («Kas
ы
mov
щ
ina»). Bu guruhga 30 kishi
atrofida, jumladan O‘zbekiston SSR Oliy sudining raisi Sa’dulla Qosimov
boshchiligidagi sud va prokuratura xodimlari kirgan. Guruh qatnashchilari
Munavvarqori Abdurashidxonov boshchiligidagi «Milliy istiqlol»
tashkilotining a’zolariga xayrixohlik qilganlikda, poraxo‘rlikda, mansablarini
suiiste’mol qilganlikda ayblanganlar. «Jinoyatchilar» ustidan o‘tkazilgan
sudlov Samarqandda deyarli yarim yil davom etgan (1930 y.)
va juda katta
dabdaba bilan o‘tgan. Sudga Samarqand shahar korxonalaridan vakillar taklif
qilingan. Masalaning mohiyatiga tushunmasdan oldindan tayyorlangan
vakillar ehtirosga berilib, barcha «jinoyatchilarga» o‘lim jazosini qo‘llashni
talab qilganlar.
1930 yil 18 iyunda Qosimov, Alimov, Spiridonovlar otib o‘ldirishga,
qolganlar esa 10 yil muddatga ozodlikdan mahrum qilishga hukm
qilinganlar. Tez kunda hukm ijro etilgan.
Mazkur guruhlardan boshqa yana bir qancha katta va kichik guruhlar ham
«fosh» qilingan, ularning a’zolari jinoiy javobgarlikka tortilgan.
Yuqorida keltirilgan materiallardan aniq bir xulosaga kelish mumkin.
Javobgarlikka tortilganlarning «aybi», agar shunday deyish mumkin bo‘lsa,
bitta, u ham bo‘lsa o‘z
xalqining manfaatlarini, milliy qadriyatlarini himoya
qilishdir.
1
Qarang:
Do'stlaringiz bilan baham: 
