aytishyapti!
Tabiiyki, bu holda biz, butun aholini o‘zimizga qarshi
qo‘zg‘aymiz...
...Farg‘ona frontining qo‘mondoni o‘rt. Konovalov bosmachilarning
turgan joyi haqida xabar topib, Bozorqo‘rg‘onga yo‘l oldi va otradning
harakati haqida bosmachilarga xabar berilishidan qo‘rqib, yo‘lda uchragan
barcha o‘zbeklarni otib tashladi. Otrad Bozorqo‘rg‘on yaqinida yana
bosmachilar bilan to‘qnashib, kichik jang qildi. O‘rt. Konovalov bu yerdan
jo‘nab
ketayotib, Bozorqo‘rg‘onga qo‘shni bo‘lgan Nikolskoye qishlog‘i
krestyanlariga Bozorqo‘rg‘onni bosmachilardan tozalashni taklif qiladi.
Nikolskoye krestyanlari 23 kun mobaynida Bozorqo‘rg‘onni «tozalaydilar».
«Tozalash» shunday olib borildiki, avval «faqat» talaydilar, keyin aholini
otib tashlaydilar: erkaklarni bosmachilarga hamdard deb, bolalarni esa
kelajakda bosmachi bo‘lishlari mumkin deb o‘ldirdilar... Krestyanlar
bosmachilarni tugatganliklari, qishloq aholisi qaytib kelib, murdalarni
ko‘mishlarini, endi qishloq aholisiga dushmanlik qilmasliklarini e’lon
qiladilar. Qishloqqa qaytib kelgan aholi otilganlarni
qabristonda dafn etish
marosimini o‘tkazayotganida krestyanlar bu yerga ham hujum qilib,
oxirgilarini (dafn etishda qatnashayotganlarini. –
E. A
.) bir yo‘la qirib
tashlaydilar»
1
.
Biz Qayg‘isiz Otaboyevning nutqidan kichik bir lavha keltirdik. Aslida
nutq dahshatli misollarga to‘lib-toshib yotibdi. Nutqning asosiy maqsadi
«bosmachilikka» qarshi kurash jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatib,
sovet hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan. Shunday bo‘lsa ham Q.
Otaboyevning mardligiga qoyil qolish kerak. Balki u o‘z xalqining kelajak
baxti sovet tuzumi bilan bog‘liqligiga samimiy ishongandir. Bu – uning
fojiasi edi. Lekin «xalqlar otasi» Stalin hech qachon,
hech kimni kechirgan
emas. 1937 yilgi qatag‘onlarda Otaboyevning yo‘q qilib yuborilishi uning
1922 yildagi nutqi bilan ham bog‘liq bo‘lsa, ajab emas.
«Bosmachilik»ning milliy ozodlik kurashi ekanligini o‘sha davrda
Turkistondagi ba’zi bir rusiyzabon rahbarlarning o‘zlari ham tan olganlar.
Masalan, 1919–1922 yillarda Turkiston armiyasining Revolyutsion Harbiy
Soveti va Turkkomissiya a’zosi F.
I.
Goloshchyokin o‘z bayonotida
quyidagilarni yozadi: «U yoqda (Farg‘onada) siyosiy va iqtisodiy hayotda
faqat o‘ta tartibsizlik va dahshat bor. Sinfiy kurash yo‘q, aksincha, milliy
kurash shiddatli tus olgan, bosmachilik esa sho‘ro
hokimiyati va
guruhlarimiz sa’y-harakati tufayli vujudga kelgan... partiyaning barcha
a’zolari bosqinchilik qilmoqda, pora olmoqda»
2
.
Bolsheviklarning zo‘ravonlik, mahalliy aholini kamsitish siyosatini 1920
yilda V. I. Leninning o‘zi ham tan olgan. «Bosmachilik» harakati avj olgan,
Turkistonda siyosiy inqiroz davom etayotgan davrdagi ahvol RKP(b)ning
siyosiy byurosida ko‘riladi va shu masala bo‘yicha qaror qabul qilinadi. Ana
shu qarorning muqaddimasidan ko‘chirma keltiramiz: «RKP Markaziy
1
Қайғисиз
Отабоевнинг
ТуркМИК
4-
пленуми
5-
мажлисида
сўзлаган
нутқи
стенограммаси
//
Ўзбегим
. –
Т
., 1992. – 76–87-
б
.
2
Босмачилик
:
ҳақиқат
ва
уйдирма
:
Давра
суҳбати
//
Шарқ
юлдузи
. – 1991. –
№
3. – 167-
б
.
146
Komiteti Turkiston RKPning asosiy vazifasi Rossiya samoderjaviyesining
ellik yildan ortiqroq imperialistik siyosati natijasida kelgindi yevropalik aholi
bilan tub aholi o‘rtasida vujudga kelgan keskin munosabatlarni tugatish, deb
hisoblaydi. Bu munosabatlar mustamlakachilik psixologiyasi bilan g‘oyat
zaharlangan rus ishchilarining juda kichik guruhining qo‘lida bo‘lib, bu
munosabatlar Sovet hokimiyatining 2,5 yili mobaynida yaxshi tomonga
o‘zgarish
u yoqda tursin, balki o‘ziga xos «kommunistik» harakatlar tufayli
yanada kengroq keskinlashib ketdi, qullikka tushirilgan tub aholi bu
harakatlarni eski chor hokimiyati agentlari harakatining davomi deb biladi,
ular aslida ham shunday harakatlardir»
1
.
Ushbu qaror V.
I.
Leninning topshirig‘i bilan tayyorlangan va
tasdiqlangan. Ko‘rinib turibdiki, u bizning ba’zi sovetshunos olimlarimizdan
farqli o‘laroq, Turkistondagi ahvolni yaxshi bilgan va vaziyatni to‘g‘ri talqin
qilgan. To‘g‘ri, qarorga
bir qancha tadbirlar qatori, jumladan V. I. Lenin o‘z
qo‘li bilan yozgan quyidagi band ham kiritildi: «Hokimiyatni ishonchli
kommunistlar kontroli ostida – asta-sekin, lekin og‘ishmay
mehnatkashlarning mahalliy Sovetlariga bera borish muntazam ravishda
o‘ylanib, tayyorlanib, amalga oshirilsin»
2
. Hokimiyatni faqat ishonchli
kommunistlar kontroli ostida topshirish kerak emish, chunki bunday nazorat
bo‘lmasa, hokimiyat qo‘ldan ketib qolishi mumkin-da. Undan tashqari, kim
ishonchli kommunist bo‘lishi mumkinligini faqat
markaziy hokimiyatgina
belgilashi katta sir emas. Demak, Turkistondagi mahalliy sovetlar markaziy
hokimiyat ishongan kommunistlarning nazoratida bo‘ladi.
Xullas, Sovetlarning mustamlakachilik siyosati natijasida kelib chiqqan
qurolli to‘qnashuv mahalliy aholi boshiga misli ko‘rilmagan kulfatlarni
keltiradi. Turkiston Ijroiya Qo‘mitasining raisi bo‘lgan N. To‘raqulov
Sovetlarning «bosmachilikka» barham berishga qaratilgan harakatlari
natijasida 200 ming odam qurbon va mayib-majruh bo‘lganligi haqidagi
ma’lumotlarni keltiradi
3
.
Bu raqamni ham tekshirib ko‘rish kerak, chunki sho‘ro hukumatining
boshlig‘i sifatida N. To‘raqulov haqiqatni to‘liq ochib berish imkoniga ega
bo‘lmagan, deb o‘ylaymiz. Ba’zi ma’lumotlarga
qaraganda, bu raqam bir
necha marta kamaytirilgan. Chunki, masalan, M.
Cho‘qayev o‘zining
«Turkiston Sovetlar hukmronligida» (Parij, 1935) nomli kitobida bu
qatag‘onlar natijasida 1,1 mln. odam halok bo‘lganligini xabar beradi
4
.
Bundan dahshatliroq ma’lumotlar ham bor. Masalan, R. Shamsutdinov
Vatan istiqloli uchun kurashda 5 million 600 ming kishi shahid bo‘ldi, chet
ellarda muhtojlik azobini tortdi, Sibir surgunlarida halok bo‘ldi va mayib-
majruh bo‘lib qoldi, deb yozadi
5
. Balki bu raqamlar biroz bo‘rttirib
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
