qilgan o‘z taqdirini o‘zi belgilash prinsipiga
munosabatini ifoda etib,
Turkistonni Rossiya Federativ Respublikasining tarkibidagi hududiy
muxtoriyat shaklida tashkil etishni Turkiston Ta’sis Majlisiga taqdim etadi»
.
Shuningdek, qurultoy «Turkistonda istiqomat qiladigan kam sonli millatlar
huquqlarining har tomonlama himoya qilinishini tantanali ravishda
ta’kidlaydi»
. Keltirilgan lavhadan ko‘rinib turibdiki, Turkistondagi biron-bir
millatning manfaatlari inkor etilgan emas. Hokimiyatni
shakllantirishda ham
ana shu demokratik qoidalar nazarda tutilgan.
Qurultoy qatnashchilari olijanoblik qilib, demokratik yo‘ldan borganligini
ko‘rsatish uchun bir necha dalillar keltiramiz:
1) qurultoyda Turkistonning barcha viloyatlaridan kelgan vakillardan
tashqari, bir qancha jamoat uyushmalaridan, jumladan «Sho‘roi islomiya»,
«Ulamo jamiyati», «Musulmon tog‘ ishchilari», «Musulmon askarlar», «O‘lka
yahudiylari», «Buxoro yahudiylari» va boshqa tashkilotlarning vakillari
ishtirok etdilar;
2) o‘lkaning oliy organi bo‘lmish Muvaqqat Majlisga 54
nafar deputat
saylash mo‘ljallangan, xususan, rusiyzabon vakillarga 18 ta joy ajratilgan
(Sovetlar hokimiyatida bironta ham mahalliy millat vakillari bo‘lmaganligini
eslang);
3) muxtoriyat Sovetlarning IV o‘lka syezdiga (1918 y. yanvar) 1918 yil
20 martda Ta’sis majlisini o‘tkazish to‘g‘risidagi taklif bilan murojaat qildi.
Unga vakillarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri, teng asosda, yashirin ovoz berish yo‘li
bilan saylashni va joylarning 1/3 qismini musulmon bo‘lmagan aholiga
ajratib qo‘yishni taklif qildi (ular aholining 7 % ni tashkil qilar edi);
4) qurultoy tasdiqlagan hujjatlarda Turkiston muxtoriyatining Rossiya
Federativ Respublikasi tarkibida bo‘lishi, kamchilikni tashkil qilgan millatlar
huquqining muhofaza qilinishi ta’kidlangan. Muxtoriyatning
bundan boshqa
ijobiy tomonlarini ham misol qilib keltirish mumkin.
Xo‘sh, muxtoriyatning qanday salbiy tomonlari bor ekan?
Muxtoriyat hujjatlarida davlat shariat qonunlarini hurmat qilishi
belgilangan
. Lekin shu asosda muxtoriyatni klerikalizmda (shariatga
asoslanganlikda) ayblash mumkinmi? Axir, mahalliy xalqning hammasi
musulmon edi-ku? Ana shunday sharoitda islomni inkor qilish hech qanday
mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi.
Muxtoriyatni chet el, xususan, Angliya bilan maxfiy aloqadorlikda
aybladilar. To‘g‘ri, bunday aloqa bo‘lgan bo‘lishi mumkin, ammo shunga
asoslanib, muxtoriyatchilarni Turkistonni
Angliyaning mustamlakasiga
aylantirishdagi harakatda ayblash adolatdan emas. Nima uchun
muxtoriyatchilar uzoqni ko‘zlab Turkistonni Rossiya mustamlakasidan
qutqarib, ozod qilishda Angliyaning yordamidan foydalanishi mumkin emas
1
Туркестанские
ведомости
. – 1917. – 18–21
нояб
.
2
Улуғ
Туркистон
. – 1917. – 8
дек
.
3
Turkiston muxtoriyatining faoliyatini tahlil qilishda biz M. K. Hasanovning
«
Кокндская
автономия
и
некоторые
ее
уроки
» maqolasidan foydalandik. Qarang:
Октябрьская
революция
в
Средней
Азии
и
Казахстане
:
теория
,
проблемы
,
перспек
-
тивы
изучения
. –
Т
., 1991. –
С
. 159.
138
edi? Biz ko‘proq Angliyaning Turkistonda Rossiyaga bo‘ysunmagan
mustaqil kuchli davlat yaratish maqsadi bo‘lgan, degan fikrga moyillik
bildiramiz. Axir, bolsheviklar Turkistonda o‘z hokimiyatini o‘rnatishda
boshqa siyosiy kuchlardan foydalangan-ku,
nima uchun shu usuldan
muxtoriyatchilar foydalanishi mumkin emas edi?
Biz yuqorida keltirilgan dalillar bilan Turkiston muxtoriyatiga yuz foiz
ijobiy baho berish tarafdori emasmiz. Muxtoriyat tarkibida o‘z zamonasining
yetuk ma’rifatparvarlari, o‘z xalqini ozod qilish uchun chin dildan harakat
qilganlar bilan birga, o‘zlarining tor doiradagi siyosiy manfaatini ko‘zlagan,
xurofotga berilgan mutaassiblar ham bor edi, desak xato bo‘lmaydi.
Turkiston muxtoriyatining kamchiliklarini
tanqid qilish mumkin, lekin bir
narsani unutmaslik kerak, ya’ni muxtoriyatning vujudga kelishi
bolsheviklarning mahalliy millatlarni mensimaslikka asoslangan noto‘g‘ri
siyosatiga muayyan javob bo‘ldi. Sovet hukumati esa o‘zining siyosatini
mahalliy millatlar manfaatiga moslashtirish o‘rniga Turkiston muxtoriyatini
qurol kuchi bilan zo‘ravonlarcha tugatdi.
Bolsheviklar partiyasining Turkistondagi rahbarlaridan biri bo‘lgan D. I.
Manjara muxtoriyatning tugatilishini shunday eslaydi: «Milliy siyosatda yo‘l
qo‘ygan xatolarimiz tufayli Qo‘qon muxtoriyati vujudga keldi... Uni
yo‘qotish paytida yana bir xatoga yo‘l qo‘ydik. Qurol-yarog‘i bo‘lmagan
muxtoriyatchilar joylashgan eski shaharni qamal qilish o‘rniga biz to‘plardan
o‘qqa tutdik, keyin dashnoqlarning qurolli to‘dalarini ishga soldik.
Natijada
talon-taroj, nomusga tegish, qirg‘in boshlandi. Bundan muxtoriyatchilarga
aloqasi bo‘lmagan tinch aholi katta zarar ko‘rdi»
1
.
Yana bir dalil. Muxtoriyat tugatilishi bilan Farg‘ona vodiysida bo‘lgan
Turor Risqulov (Musbyuroning
2
bo‘lajak raisi) o‘zining xabarnomasida
shunday yozadi: «Farg‘ona viloyatidagi barcha voqealarda armanlarning
«Dashnaksutyun» partiyasi uyushtirgan ig‘vogarlik ishi ko‘rinib turibdi.
Qizil Armiya guruhlari qaroqchilar bilan kurashish o‘rniga ichkilikbozlik
bilan shug‘ullanganlar, o‘sha qaroqchilarga qurol-yarog‘ va o‘q-dori
sotganlar.
Tinch qishloqlarni talab, ularni qaroqchilarni yashirganlikda
ayblanganlar»
3
.
Xo‘sh, bolsheviklar nima uchun milliy muxtoriyat tuzilishiga qarshi
bo‘ldilar va uni qon to‘kish yo‘li bilan tugatdilar?
Buning birinchi sababini Turkiston bolsheviklarining o‘sha davrdagi rahbari
Tobolinning so‘zlaridan bilish mumkin. U shunday deb yozgan edi:
«Bugungi kunda muxtoriyatni darhol amalga oshirish to‘g‘risida gap bo‘lishi
mumkin emas, chunki muxtoriyatning birinchi sharti o‘lkadan ruslar
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
