Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

Nazorat uchun savollar 
1. Moliya bozorining qanday segmentlari mavjud? 
2. Ssuda kapitallari bozori deganda nimani tushunasiz? 
3. Sug’urta xizmatlari bozorining zarurligi nimada? 
4. Lizing xizmatlari bozorining zarurligini belgilovchi omillar nimalardan 
iborat? 
5. Moliya bozori instrumentlarini boshqarishning qanday usullari mavjud? 
6. Elektron pul deganda nimani tushunasiz? 
7. Elektron pul bozorida to’lovlar qay tartiblda amalga oshiriladi. 
8. Elektron pul muomalasini boshqarishning qanday usullari mavjud? 
 
 

---

200 
16-BOB. TIJORAT BANKLARINING FOIZ SIYOSATI VA UNI 
BOSHQARISH
16.1. Tijorat banklari foiz siyosatining mohiyati 
Kreditning foiz stavkasi berilgan kreditning bahosi hisoblanadi. Nazariy 
jihatdan olganda, foiz summasini to’lash manbai mijozning kreditni ishlatishdan 
olgan foydasi hisoblanadi. 
Tijorat banklari kreditlarining foiz stavkasi quyidagicha hisoblanadi: 
Bunda : 
KRO’RB- 
kredit resurslarining o’rtacha real bahosi 
DFO’BB
- depozit foizining o’rtacha bozor bahosi 
MZM
– majburiy zahira me’yori.
Rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida foiz siyosatini belgilash turli 
bosqichlarda va chuqur tahlillar asosida olib boriladi. Chunki foiz siyosatini 
bunday chuqur tahlil qilishdan asosiy maqsad bank kredit operatsiyalarining 
samaradorligiga erishish va bankning strategik maqsadlarini amalga oshirish 
hisoblanadi.
Tijorat banklari baho siyosati bank xizmatlariga va mahsulotlariga baho 
o’rnatish bilan bog’liq chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi. Baho siyosati nafaqat 
bank boshqaruvida asosiy komponent vazifasini bajaradi, balki bank 
daromadliligini boshqarishda iqtisodda ustuvor ham hisoblanadi. Tijorat 
banklarining baho siyosati asosiy yo’nalishi bu banklarning foiz siyosatidan iborat 
bo’ladi. Chunki, banklar aktiv va passivlar bo’yicha foiz siyosatini amalga oshirish 
orqali baho belgilanadi. 
Bank sohasida «aktiv» va «passiv» operatsiyalar bo’yicha foizlar uchraydi. 
Aktiv operatsiyalar bo’yicha foizlar – bu mijozlar tomonidan bankka to’lanadigan 
foizlar. Passiv operatsiyalar foizlar esa, bu mijozlarning depozit va jamg’armalari 

---

201 
bo’yicha bank tomonidan to’lanadigan foizlar. Qarz beruvchi va qarz oluvchilar 
o’rtasida moliyaviy vositachilar sifatida qatnashayotib, banklar birinchilardan 
olingan mablag’larni ikkinchilarga vaqtinchalik foydalanishga beradilar. Bunda 
qarz beruvchilar depozitlar bo’yicha foizlar oladi, qarz oluvchilar ma’lum vaqtda
mablag’lardan foydalanish imkoniga ega bo’ladilar bank manfaati esa marja 
ko’rinishida ifodalanadi. 
Bank foizidan foydalanish mexanizmi bir nechta elementlarni o’zida 
mujassamlashtiradi va uning yordamida bank foiz siyosati vujudga keladi hamda 
uning amaldagi ko’rinishi ssuda foizi hisoblanadi. Bank foiz stavkasiga olimlar 
turlicha ta’riflar berganlar. Masalan I.O. Lavrushin bank foizini kredit 
munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlardan biri bank bo’lgan holda vujudga 
kelishini ta’kidlaydi. Ssuda foizi esa ssudan vaqtinchalik foydalanishga 
ssudalashtiriladigan o’ziga xos narx hisoblanadi. Shunga o’xshash ta’rifni yana bir 
olim Tavasiev berib u shunday deydi: "banklar uchun pullar o’zida "oldi-sotdi" 
predmetini ifodalab o’zining narxi bo’lgan bank foiziga ega". Nazariy nuqtai 
nazardan uni to’lash manbai bo’lib kreditdan foydalanish natijasida olinadigan qarz 
oluvchi foydasining bir qismi hisoblanadi.
Bank foizining turli xil formalari mavjud bo’lib ular: depozit foizi 
ko’rinishida, ssuda foizi bo’yicha, shu bilan birlikda banklararo kreditlar, qimmatli 
qog’ozlar bo’yicha investitsiya foizlari va boshqalar. 
Bank foizi mazmunida shuni nazarda tutish kerakki, bank muassasalari 
o’zining mablag’larini emas, balki chetdan keladigan mablag’larni ssudaga 
joylashtiradi. Bank faoliyatida bajarilmaydigan majburiyatlar riski, aktiv tomondan 
pul qo’yuvchilarning ham passiv tomonidan majburiyatlar bajarilmasligi riskini 
oshiradi.
Bank foizi 2 xil ma’noda foydalaniladi: 
1.
Bank jalb qilgan mablag’lar (boshqa kredit tashkilotlaridan olingan 
banklararo kreditlar, jismoniy va yuridik shaxslarning omonotlari va depozitlariga 
foiz, mijozlarning hisobvaraqlaridagi qoldiqlarga foiz) ga to’laydigan qiymatni 
ifodalashda; 

---

202 
2.
Bank joylashtiradigan mablag’larga olinadigan qiymatni ifodalash uchun . 
Boshqacha qilib aytganda bank foizi turli shakllarda : 
Depozit foizi; 
Ssudalar bo’yicha foiz; 
Banklararo kreditlar bo’yicha foiz; 
Qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar bo’yicha foizlar. 
Kredit summasiga muvofiq kelmagan foizning mutloq miqdori hech narsani 
anglatmaydi. Shu sababdan kredit kelishuvining samaradorligini oydinlashtirish 
kredit qiymatining u yoki bu ma’qul qiymatni aniqlash uchun nisbiy ko’rsatkich - 
foiz normasi ko’rsatkichidan foydalaniladi: