Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

+ 
Bankning 
operatsion 
xarajatlari 
+ 
Bankning 
risk 
ustamasi 
+ 
Bankning 
foiz 
marjasi 
Ko’rsatilgan komponentlardan har biri kredit summasiga nisbatan yillik foiz 
shaklida aks ettirilishi mumkin. «Qiymat plyus» modeli oddiyligi va tezkorligi 
bilan ajralib turadi. Lekin «Qiymat plyus» modelining kamchiliklari sifatida bank 
o’z xarajatlarini aniqlash jarayonining texnik jihatdan murakkabligi va boshqa 
kreditorlar tomonidan taklif qilinadigan foiz stavkalar, ya’ni raqobat omilining 
hisobga olinmasligi hisoblanadi. Tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar 
bo’yicha foiz stavkalari Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasiga yuqorida 
keltirib o’tilgan komponentlarning mos foizlarini qo’shish orqali keltirib 
chiqariladi. Masalan, bank o’z mijozidan 10 mln. so’mlik kredit buyurtmasini oldi 
va bazaviy stavka 14 foizni tashkil qildi. Kreditni rasmiylashtirish va nazorat qilish 
bo’yicha operatsion xarajatlar tahlil natijasida kredit summasining 2 foizini tashkil 
qilishi aniqlandi. Kredit boshqarmasi kredit riski bo’yicha 2-6 % miqdorida ustama 
o’rnatilishini belgilib qo’ygan. Bank esa o’z foiz marjasini 2 % qilib o’rnatdi. 
Shundan kelib chiqib, tijorat banki kreditining bahosi 20 foizni, ya’ni 
(14%+2%+2%+2%) ni tashkil qilishini ko’rishimiz mumkin. 
2. «Baho etakchiligi» modeli. 
«Qiymat plyus» modelida keltirilgan 
kamchiliklar foiz siyosatini shakllanishining boshqa bir modelini, ya’ni «Baho 

---

204 
etakchiligi» (baho liderligi) modelining paydo bo’lishiga olib keldi. 1930 yillardagi 
buyuk depressiya davrida AQSh ning eng yirik banklari «Praym-rayt» (gohida u 
bazaviy yoki ma’lumot stavkasi deb ataladi) nomi bilan mashhur bo’lgan kreditlar 
bo’yicha unifikatsiyalashgan foiz stavkasini hamda qisqa muddatli kreditlar 
bo’yicha kreditga layoqatliligi yuqori ishonchli mijozlarga taklif qilinadigan eng 
past stavkani o’rnatish tartibini joriy etdilar. 
Hozirgi vaqtda AQSh da «praym-rayt» stavkasi tijorat banklari amaliyotida 
etakchi stavka bo’lib, kredit bo’yicha o’z stavkalarini doimiy ravishda e’lon qilib 
boradigan yirik banklarning, ya’ni «pul markazlari» tomonidan e’lon qilinadigan 
stavkasi hisoblanadi. Ko’p yillar davomida ushbu stavka barqaror bo’lgan, ammo 
qimmatli qog’ozlar bozori va inflyasiyaning shiddatli rivojlanishi sharoitida 
«praym-rayt» suzib yuruvchi stavkasi qo’llanila boshlandi. Har qanday qarz 
oluvchiga beriladigan kredit bo’yicha haqiqatdagi foiz stavka quyidagi formula 
asosida aniqlanadi: 
Рм



У
Бс
Кс
; (5)