N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

D a r y o l i s o y y o d g o r l i k l a r i
qadim gi Zarafshon daiyosining eng 
qadim gi o'z anlardan biri — Darvoiisoy b o ‘ylaridan topilgan m akonlar 
hisoblanadi. Daryolisoy sohillaridan ilk neolit davriga oid q irg ‘ichlar, 
tarashlagichlar, paraqalar va trapetsiyalar topilgan. Bu erdan boshqa 
jo y la rg a xos boMmagan o ‘ziga xos sh oxdor trapetsiyalar 
topildi. 
M ak o n d an naqshli sodda sopol idishlarining parchalari ham topilgan. 
N eolit davri odamlari daiyo sohilida m akon qilib. baliqchilik, ovchilik 
bilan s h u g ‘ullanganlar.
N eolit davri yodgorliklari Q izilqum ning Chinkeldi, Echkilisoy, X o ‘j a
G um baz, Q oraqat degan jo y la rd a n ham topilgan. U joy lard an topilgan 
arxeologik m anbalar Daryolisoy topilmalariga o 'x sh a sh boMganligi 
sababli uni Daryolisoy tipidagi ilk neolit davri yodgorliklari qatoriga 
kiritadilar.
J o n b o s - 4
m a k o n i
O q ch ad ary o
q irg‘oqlaridan 
topilgan. 
Uni
S.P .Tolstov rahbarligidagi X orazm arxeologik ekspeditsiyasi a ’zolari 
o ‘rgangan. 
M akondan 
c haqm oqtoshdan yasalgan m ehnat qurollari, 
sopol parchalari. hayvon va baliq suyaklari bilan birga katta chayla 
qoldigM ham topilgan. C haylada neolit davrida y o n g 'in boMganligi 
aniqlangan. U qalin loyqa o stida qolgan.
C hayla yarim ertoMa shaklida boMib. uning maydoni 290kv.m (24m 
x 17m) boMgan. U y o g ‘och ustun, sinchlar bilan koMarilgan. Uning 
tom iga k o 'n d a la n g y o g 'o c h la r tashlanib, usti qamish bilan yopilgan. 
C hayla sathining k o ‘p joylaridan katta—kichik chuqurchalar topilgan. Bu 
ustun va sinchlar o'rnatilgan chuqurchalar boMgan. 
C hayla oMtasida 
katta markaziy o 'c h o q qoldigM, uning atroflaridan esa. lOOga yaqin 
mavda o 'c h o q la r qoldigM. ch ay la atrofidan esa kul, kuygan qamish va 
y o g ‘och qoldiqlari topilgan. S.P.Tolstov hisobiga k o ’ra. bu erda 120— 
125 odam yashagan. J o n b o s -4 katta u ru g ‘ ja m o c n in g makoni boMgan.

---

Jonbos—4 makonidan so'nggi neolit davriga xos nukleuslar, nayza 
paykonlari, qirg'ich, o ‘q uchlari va tosh qurollar topilgan.
M akonning madaniy qatlamidan baliq, yovvoyi cho'chqa, qirg'ovul, 
o 'rd ak , g 'o z tuxumlari po'choqlari. jiy d a danaklari ham topilgan. 
Topilgan suyaklarning 86% baliqlam ing suyaklari bo'lib chiqqan. 
U erdan sopol idishlarning parchalari ham topilgan bo'lib, ular 
tuxum sim on shaklda, osti yassi bo'lib, sopol idishlarning sirti iIon izi, 
archa bargi singari. romb, uchburchak, to'lqinsim on geometrik naqshlar 
berilgan. Kaltaminorliklar sopol idishlarini o 'z ig a xos tarzda yasaganlar. 
Ular qopga o 'x sh a sh narsaga qum solib, 
atrofini loy bilan shuvab 
chiqqanlar va quritilgan. Kevin er tandiriga o 'x s h a s h
xum donga bir 
nechtasi terilib, 
olov yoqilgan va xum don og 'zi bekitilgan. Katta 
haroratda olov yonib. idish ichida iz qoldirgan. Shu sabab sopol 
buyumlari tuxum sim on shaklda bo'lgan, lekin idish ichi pishmasdan 
qolgan. Sopol loyiga yantoq yoki qam ishning toza kuli solingan. Sopol 
qozonlarga esa mavdalangan toshlar qo'shilgan.
Jonbos-4 atrofidagi taqirlardan neolit davriga oid ikkita qabr topilgan. 
M arhum lar g 'u jan ak holda, y a ’ni oyoq—qo'llarini bukib. ko'm ilgan. 
Q abrlarning har xil joylaridan turli taqinchoqlar, chaqm oqtosh qurollar. 
sopol idishlar siniqlari va qizil b o 'v o q qoldiqlari topilgan. Bu topilmalar 
kaltaminor madaniyatiga xos edi.
T olstov m a n zilg o h in i A.V .V inogradov Jonbos—4 makoniga yaqin 
jo y d a n topgan va ustozi S.P.Tolstov sharafiga «Tolstov manzilgohi» 
nomini bergan. Tadqiqotlar natijasida makonning rivojlangan neolit 
davriga t o ’g'ri kelishi va mil.avv. IVming yilliklarga oid ekanligi 
aniqlandi.
M akondan ikkita xona qoldig'i topilgan bo'lib, ulardan birining 
maydoni 1 10-120kv.m. Xonaning 
konussimon tomi avval qamish. 
so 'n g ra daraxt qobig'i bilan yopilgan. Xonadan ustun qoldiqlari va 
o 'c h o q izlari aniqlandi. M akondan chaqm oqtoshdan ishlangan mikrolit 
qurollar. 
kamon o ‘q uchlari, turli xil suyak qurollar -
garpunlar, 
qarmoqlar. ignasimon uchli qurollar, ignaiar, silliqlanib ishlangan 
boltachalar, tosh va sopollami silliqlaydigan asboblar, chig'anoqlardan, 
parranda suyaklari va feruza toshdan yasalgan taqinchoqlar topilgan. 
Shuningdek, qora—qizg'ish va oq rangdagi b o 'v o q la r bilan bo'v algan 
turli naqshlar bilan bezatilgan sopol buyumlarning parchalari topilgan. 
Tolstov manzilgohidagi tosh qurollarning 
Darvozaqir I. II va Katta 
Tuzkon makonlaridagi qurollar bilan o 'x sh ash tomonlari aniqlangan.
Tolstov manzilgohidan topilgan ashyolar Kaltaminor madaniyatining 
o 'z ig a xos xususiyatlarini vanada ovdinlashtirdi. Jumladan. Kaltaminor
57

---

x o 'jaligining asosini baliqchilik tashkil qilgan. Baliq ovida t o ‘rdan, 
suyak garpunlardan, to sh sanchqidan va qarm oqlardan keng foyda­
langanlar. Ularning nam unalari K altam inor madaniyati yodgorliklarida 
k o ‘plab uchraydi. X o ‘ja lik d a hayvon ovi ham m uhim aham iyatga ega 
b o 'lg a n . Ular asosan, y o w o y i c h o 'c h q a , buxoro ohusi, jayron, qulon, 
s a y g 'o q va boshqa hayvonlam i ovlaganlar. O vda ular o ‘q - y o y d a n keng 
foydalanganlar. X o ‘ja lik d a pardozlangan tosh boltalar va teshalardan 
foydalanishgan. Aholisi to 'q im a c h ilik bilan ham shug'u llanib, o'zlari 
uchun k iy im -k e c h a k va baliqlar uchun t o ‘r to'qishgan. X o'jaligining 
uchinchi tarmogM termachilik boMgan. Yodgorliklarda y o w o y i jiy d a
danagi k o ‘plab topilgan.
Sirdaryoning pastki oqim ida s o ‘nggi neolit davriga oid k o ‘pgina 
m ak o n lar tadqiq qilindi. Shulardan Saksovul va Shulqum qarorgoh- 
laridan katta 
material olingan. Bu erdagi ibtidoiy ja m o a la r k o ‘pincha 
qirgMch qurollarini tosh siniqlaridan yasaganlar. Sopol idishlam ing turli 
shakllari mavjud. Ular tuxu m sim o n shaklda boMib, tagi tekis ishlangan 
va qism an naqshlangan.
K altam inor madaniyatining ijtimoyi rivojlanishida matriarxat davri 
boMib, ju ft oilalar shakllagan edi. B undan J o n b o s - 4 makonidan topilgan 
100 
ga 
yaqin 
m ayda 
o ‘c h o q lar 
darak 
beradi. 
Shuningdek, 
kaltam inorliklar o ‘z faoliyatlarida tabiatga butunlay qaram edilar. Ular 
yashash j o y l a r i - kulbalarini daryo va koM buylarida qurganlar. Daryolar 
o ‘z o ‘zanini o'zgartirishi bilan ular ham o ‘z manzilgohlarini o'zg ar- 
tirganlar.
Hozirgi kunda 
K altam inor madaniyati izlari Sirdaryoning quyi 
oqim i, Q izilqum ning ichki hududlari va Zarafshonning quyi havza- 
larida topilgan.