1. Sotsial psixologiyada shaxs muammosi. ―Men ‖ konsepsiyasi. ―Men‖ obrazi Ijtimoiy tafakkur Ijtimoiy ong. Shaxslararo munosabatlarning emotsional asosi Sotsial ustanovka tushunchasi. Adabiyotlar

. 
Amerikalik 
ruhshunos g. Ollport va ingliz ruhshunosi r. Kettel tomonidan ishlab 
chiqilgan 
shaxs qirralari nazariyasi 
shular jumlasidandir.
Shaxs 
qirrasi
deganda inson tomonidan hayoti davomida uning tajribasi, 
irsiyati va organizmining fiziologik xususiyatlari asosida egallanadigan barqaror 
xossa tushuniladi. Shaxs qirralariga xarakter qirralari kiradi.
G. Ollport tan olgan shaxs qirralarini aniqlash va baholashning usullaridan 
biri chet tilini o‗rganishga, shaxsni har tomonlama ta‘riflash mumkin bo‗lgan so‗z-
tushunchani tanlab olishga asoslangan. Tanlab olingan so‗zlarning etarli tarzda 
qisqartirish yo‗li bilan bo‗lishi mumkin bo‗lgan shaxsiy qirralarning ma‘lum 
odamda ularni keyinchalik baholash maqsadida to‗la ro‗yxati tuziladi. 
G.ollport shaxsiy qirralarni o‗rganish metodikasini tuzishga xuddi mana shu yo‗l 
bilan erishdi.
shaxs qirralarini baholashning r. Kettel tomonidan qo‗llanilgan boshqa 
usulida hozirgi zamon statistikasining murakkab metodi – 
omil tahlili 
ishlatiladi, 
bu metod o‗zini tahlil qilish, so‗rov o‗tkazish, odamlarning hayotiy kuzatishlari 
natijasida olingan ko‗plab turli ko‗rsatkichlar va shaxsga baho berishni etarlicha 
kamaytirish imkonini yaratadi. Natijada statistik jihatdan mustaqil holatdagi inson 
shaxsining alohida qirralari bo‗lib hisoblanadigan omillar to‗plami hosil bo‗ladi. 
Ushbu metod yordamida r. Kettel 16 xil turdagi shaxs qirralarini namoyon qilishga 
muvaffaq bo‗ldi. Ularning har biri kuchli va kuchsiz rivojlanganlik darajasini 
anglatuvchi ikkita nomga ega bo‗ldi. Tajribada aniqlangan qirralar to‗plami 
asosida r. Kettel 16-omilli shaxs so‗rovnomasini tuzib chiqdi. Bu so‗rovnoma 
haqida to‗liqroq ma‘lumot bilan laboratoriya mashg‗ulotlarida tanishamiz.
Shaxsning psixoanalitik nazariyasi 
(z. Freyd, a. Adler, k.yung, e. Fromm, 
k. Xorni). Bu nazariyaga ko‗ra, shaxs uch qism: id, ego va superegodan iborat 
insonning ichki, psixologik hosilasidir. Id – bu anglanmaganlik, bunga biologik 
ichki sezgilar va insonning hayvonlar bilan umumiy bo‗lgan organik ehtiyojlari 
kiradi. Z. Freyd jinsiy ehtiyojlar va tahdidlilikni, a. Adler – hokimiyatga intilishni, 
k. Xorni – turli-tuman komplekslarni, e. Fromm – odamning ozodlikka yoki uni 
cheklashga intilishini ajratib ko‗rsatadilar. Bu – shaxsning o‗zini anglashi.
Superegoga inson 
qadriyatlari, 
uning 
hayotiy 
maqsadlari, 
ideallari 
kiradi. Shaxsning bu uch tarkibiy qismlari, odatda, uyg‗unlik holatida 
bo‗lmaydi, ular o‗rtasida nevrozlarga, inson ruhiyati va hulq-atvoridagi 
nuqsonlarga sabab bo‗luvchi nizolar yuzaga keladi.

---

K. Yung freydning undan ajralib chiqqan birinchi o‗quvchilaridan biri bo‗lib 
hisoblanadi. Ular o‗rtasidagi turli fikrlilikning paydo bo‗lishiga z. Freydning 
panseksualizm g‗oyasi sabab bo‗ldi.
yung bo‗yicha, inson psixikasi uch daraja: ong, shaxsiy anglanmaganlik va 
jamoaviy anglanmaganlikdan iborat. Inson shaxsi tuzilishida qadimgi o‗tgan 
insoniyatdan qolgan xotiralardan hosil bo‗lgan jamoaviy anglanmaganlik asosiy 
o‗rinni egallaydi. Jamoaviy anglanmaganlik umumiylik xususiyatiga ega. U ham 
o‗z navbatida turli darajalardan iborat. Bu milliy, irqiy va umuminsoniy meros 
bilan belgilanadi. Eng chuqur daraja odamgacha bo‗lgan davrdan, ya‘ni, odamning 
avlodi bo‗lgan hayvonlarning tajribasidan boshlanadi. Shunday qilib, yung ta‘rifiga 
ko‗ra, jamoaviy anglanmaganlik – bu qadimgi ajdodlarimizning ongi bo‗lib, ular 
o‗ylagan va his etgan, hayot va dunyo, xudolar va inson mavjudotlarini o‗rganish 
vositalaridan iborat.
Jamoaviy anglanmaganlik ba‘zi odamlarda faqat tushlarida emas, balki, real 
ijodkorlikda arxetiplar ko‗rinishida namoyon bo‗ladi. Masalan, ona arxetipi – bu 
hissiyot va obraz mazmuniga ega bo‗lgan o‗z onasidan kelib chiqqan umumiy ona 
g‗oyasi. Bola bu arxetipni tayyor ko‗rinishda irsiyat orqali oladi va shu asosda o‗z 
onasining aniq obrazini yaratadi.
yung fikriga 
ko‗ra, jamoaviy anglanmaganlikdan tashqari shaxsiy 
anglanmaganlik ham mavjuddir, lekin u ongdan ajralmagan holatdadir. Shaxsiy 
anglanmaganlik qachondir anglangan bo‗lib, keyinchalik yoddan chiqarilgan yoki 
ongdan siqib chiqarilgan kechinmalardan iborat. Shaxsiy anglanmaganlikning 
tuzilish birligini mulohazalar va xotiralar, tuyg‗ular qorishmasi, yig‗indisi tashkil 
etadi.
Shuningdek, yung «men» tushunchasini kiritdi. Bu tushuncha orqasiga 
insonning yaxlitlikka va bir butunlikka intilishi yashiringan. Bu orqali onglilik va 
anglanmaganlik o‗rtasidagi mutanosiblikka erishiladi. «men» turlicha ifodalanishi 
mumkin. Uning ifodalanishiga bog‗liq ravishda odamlarni ma‘lum tiplarga ajratish 
mumkin. Yung insonning o‗ziga yoki ob‘ektga yo‗nalganligi asosida shaxs 
tiplarining tasniflanishini keltiradi. Bunga muvofiq ravishda u barcha odamlarni 
ekstravertlar va introvertlarga bo‗ladi.
freydning yana bir ustozidan uzoqlashgan mashhur o‗quvchilaridan 
biri, individual psixologiyaning asoschisi – alfred adler hisoblanadi. U freydning 
biologiyalashtirish nazariyasini keskin qoraladi. Adler, insonda asosiysi – uning 
tabiiy ichki sezgilari emas, balki, o‗zi «umumiylik tuyg‗usi» deb nomlagan 
ijtimoiy tuyg‗ulari ekanligini ta‘kidladi. Bu tuyg‗u tug‗ma bo‗lsada, ijtimoiy 
jihatdan rivojlantirilgan bo‗lishi zarur.
Bundan tashqari, adler freydning shaxsni uch bo‗lakka bo‗linishi haqidagi 
fikriga qarshi chiqdi. Uning fikricha, shaxs tuzilishi bir butun bo‗lib, shaxs 
taraqqiyotidagi bo‗linadigan qism bo‗lib, insonning ustunlikka intilishi 
hisoblanadi. Lekin bu intilish har doim ham amalga oshavermaydi. Masalan, inson 
tanasidagi organlarning nuqsonlari tufayli o‗zining mukammal emasligi tuyg‗usini 
boshidan kechiradi, shuningdek, bu tuyg‗u bolalikdagi noqulay ijtimoiy sharoitlar 
tufayli paydo bo‗lishi mumkin. Inson mukammal emaslik tuyg‗usini engish uchun 
turli ko‗rinishdagi to‗ldiruvchilarni izlay boshlaydi. Masalan, adler yuqori 

---

to‗ldiruvchini ishlab chiqish imkoniyati haqida fikr yuritadi. Bu o‗zining 
mukammal emasligiga qarshi reaksiyaning o‗ziga xos ko‗rinishidir. Yuqori 
to‗ldiruvchanlikni ishlab chiqish malakasi, jismonan zaif va irodasiz odamlarning 
matonat bilan faoliyat yuritishlariga sabab bo‗ladi. Bundan tashqari, yuqori 
to‗ldiruvchanlikda adler ijodkorlik mexanizmi, faollikni ko‗radi. Misol tariqasida, 
u napaleon shaxsiga izoh berishni yoqtirardi, va napaleonning sarkarda sifatidagi 
alohida layoqatlarini, xususan, undagi kichik bo‗y o‗lchami tufayli yuzaga kelgan 
mukammal 
emaslik 
tuyg‗usi 
bilan 
tushuntirib 
berar 
edi. Shunday 
qilib, ko‗rganimizdek, mukammal emaslik tuyg‗usi o‗z tabiatiga ko‗ra tug‗ma 
bo‗lgani uchun, adler freydning nazariy qarashlarini ijtimoiylashtirishga harakat 
qilib ko‗rgan bo‗lsada, biologiyalashtirishdan to‗liq voz kecha olmadi.
z. Freydning izdoshlaridan biri karen xornining fikriga ko‗ra, inson 
mohiyatining asosini, bolada tug‗ma bo‗lgan, xavotirlanish tuyg‗usida ko‗rish 
mumkin ekan. Bu tuyg‗u, xorni fikricha, inson muntazam ravishda boshidan 
kechiradigan dunyodagi qarama-qarshiliklar tuyg‗usi, va uni bartaraf etish istagi 
inson harakatlari motivatsiyasining asosi bo‗lgan xavotirlanishni yuzaga 
keltirishidan hosil bo‗ladi.
Xornining ta‘kidlashi bo‗yicha, inson ikki tendensiya: xavfsizlikka intilish 
va o‗z xohishlarini qondirishga intilish orqali boshqariladi. Bu ikkala intilish ko‗p 
hollarda bir-birini inkor etadi, shunda inson hulq-atvorning ma‘lum usullarini 
ishlab chiqqan holda, o‗zi so‗ndirishga harakat qiladigan asabiylashish holati 
yuzaga keladi. Xorni hulq-atvorni to‗rt turga ajratdi: birinchi turida «muhabbatga 
asabiy holatda intilish» hayotda xavfsizlikni ta‘minlash vositasi sifatida 
ifodalanadi; ikkinchisi qandaydir ob‘ektiv sabablar bilan emas, balki, odamlarga 
nisbatan qo‗rqinch va dushmanlik bilan tushuntiriladigan «hokimiyatga asabiy 
holatda 
intilish» da 
ifodalanadi; uchinchi turida hulq-atvor odamlardan 
yakkalanishga intilishda ifodalanadi; to‗rtinchi turi o‗zning yordamga muhtojligini 
(«asabiy tobelik») tan olishda ifodalanadi.
Xorni yo‗nalishlar sonini ko‗paytirishga harakat qildi, lekin, umumiy hisobda 
uch turida to‗xtaldi: a) odamlarga intilish; b) odamlardan uzoqlashishga 
intilish, mustaqillikka intilish; v) odamlarga qarshi harakat qilishga (tahdid) 
intilish. Munosabatlarning bunday uch xil turiga mos ravishda Xorni shaxs asab 
tizimining uch turini ajratadi: barqaror, bartaraf etilgan va tahdid soluvchi. Hulq-
atvorning bunday turlari sog‗lom insonlarga xosdir. Sog‗lom va nevrozga 
chalingan odamlar o‗rtasidagi farq shundan iboratki, nizoli tendensiyalari 
o‗rtasidagi qarama-qarshilik sog‗lom odamda kasallikka chalingan odamga 
nisbatan ancha kam darajada bo‗ladi.
SHunday qilib, Xorni Freyd ta‘limotining biologiyalashtirish mohiyatini
keskin tanqid ostiga olgan bo‗lsada, o‗zining asosiy holatidagi «dastlabki 
xavotirlik» va «negizli xavotirlanish» haqidagi fikrlari bilan Freydni takrorlaydi.