1. Sotsial psixologiyada shaxs muammosi. ―Men ‖ konsepsiyasi. ―Men‖ obrazi Ijtimoiy tafakkur Ijtimoiy ong. Shaxslararo munosabatlarning emotsional asosi Sotsial ustanovka tushunchasi. Adabiyotlar

fikrlash stereotiplarini
– ma‘lum ijtimoiy guruhda 
qabul qilingan xillarga ajratilgan mulohazalarni tanqidsiz o‗zlashtirish natijasi 
bo‗lib hisoblanadi. Jamiyat hayotidagi turli faktlarga (hodisalar, odamlar va 
boshqalar) 
nisbatan
ogohlantirish 
xususiyatiga 
ega 
bo‗lgan 
mayllar 
ijobiy
va 
salbiy 
bo‗lishi mumkin. Mayllar u yoki bu darajada anglanmagan 
bo‗lishi mumkin. Psixologik tadqiqotlar tomonidan mayl tuzilishida uch tarkibiy 
qism ajratiladi: 
kognitiv 
tarkibiy qism inson bilishga va idrok qilishga tayyor 
tasvir namunasidir; 
emotsional-baholash
 
tarkibiy qism mayl ob‘ektiga nisbatan 

---

xayrixohlik va xush ko‗rmaslik majmuasidir; 
hulq
-
atvor
tarkibiy qism – mayl 
ob‘ektiga nisbatan ma‘lum tarzda harakat qilish, iroda kuchini amalga oshirishdir.
Psixologiya tarixida shaxsning psixologik mohiyati haqidagi tasavvurlarga 
ko‗p marta o‗zgartirishlar kiritilgan. Avvalambor, shaxsni, aynan, psixologik 
tushuncha sifatida anglashning zaruriyati bilan bog‗liq nazariy qiyinchiliklarni 
bartaraf etishning eng ishonchli vositasi shaxsni psixologik voqelik kabi tashkil 
etuvchi tarkibiy qismlarni sanab o‗tish hisoblanadi. Bu holatda shaxs inson 
psixikasining sifatlari, xossalari, qirralari, o‗ziga xos xususiyatlarining to‗plami 
sifatida maydonga keladi. Muammoga bunday yondoshish A.V. Petrovskiy 
tomonidan «kolleksiya to‗plash» deb nomlangan, bunda shaxs o‗zida temperament, 
xarakter, qiziqishlar, layoqatlar va h.k.larning qirralarini mujassamlashtirgan 
qandaydir kattalik, hajmga aylanadi.
XX asr 60-yillarining o‗rtalarida shaxs umumiy tuzilishini o‗rganish bilan 
bog‗liq tadqiqotlar o‗tkazishga qaratilgan harakatlar boshlab yuborildi. Bu 
yo‗nalishda 
shaxsni 
bioijtimoiy, 
tartibli 
tuzilish 
sifatida 
ta‘riflagan K.K. Aflotunovning yondoshuvi e‘tiborga loyiq. U shaxs tuzilishini 
quyidagilarga ajratadi:
1. Yo‗nalganlik (fikrlar, 
dunyoqarash, 
mayllar, 
istaklar, 
qiziqishlar, 
moyilliklar, ideallar kabi shakllarni o‗z ichiga oladi). Bu tuzilish osti tarbiya yo‗li 
bilan shakllanadi.
2. Tajriba (ta‘lim olishda shaxsiy tajriba vositasida orttirib bo‗lingan, lekin 
shaxsning biologik va hatto, irsiy belgilangan xossalarining sezilarli ta‘siri 
ostidagi bilimlar, malakalar, ko‗nikmalar va odatlarni birlashtiradi).
3. Aks 
ettirish 
turli 
shakllarining
individual 
xususiyatlari (his 
etish, idrok, xotira, tafakkur, hissiyotlar, tuyg‗ular, iroda).
4. Biopsixik xossalar o‗zida temperament xususiyatlari, shaxsning jins va 
yosh xususiyatlari, patologik, organik o‗zgarishlarni birlashtiradi (7.1 jadval).
Bu to‗rt tarkibiy qismga yana ikki tarkibiy qism jamlanadi: mustaqil tarkibiy 
qism bo‗lib hisoblanmaydigan shaxsning umumiy sifatlaridan iborat, asosiy 
tarkibiy 
qismlarning 
har 
birining 
xususiyatlaridan 
tashkil 
topgan 
xarakter va layoqatlar.
Bunday yondoshuvning asosiy kamchiligi shundan iborat ediki, shaxs 
umumiy tuzilishi uning biologik va ijtimoiy belgi, xususiyatlarining yig‗indisi 
sifatida izohlanar edi. Natijada shaxs psixologiyasida shaxsdagi ijtimoiy va 
biologik xususiyatlar nisbati muammosi asosiy muammolardan biri bo‗lib 
qoldi. Lekin, aslini olganda, biologik xususiyatlar inson shaxsi tarkibida ijtimoiyga 
aylanadi.
XX asr 70-yillarning oxirida shaxs muammosiga tuzilishli yondoshuv 
yo‗nalishi tizimli yondoshuvni qo‗llash tendensiyasi bilan almashindi. SHu 
munosabat bilan A.N. Leontev g‗oyalari alohida e‘tiborga loyiq. Uning fikricha, 
shaxs, - bu insonning jamiyatdagi hayoti natijasida yuzaga keladigan alohida 
turdagi psixologik hosila. Turli faoliyatlarning birgalikda bo‗ysunishi ontogenezda 
shakllanadigan shaxsning asosini yaratadi. SHu o‗rinda, A.N. Leontev ko‗rsatib 
o‗tganidek, shaxsga tegishli bo‗lmagan, 
avvalambor, 
irsiyat 
tomonidan 
belgilangan: tana 
tuzilishi, asab tizimining 
turi, 
temperament, biologik 

---

ehtiyojlarning o‗sish kuchi, affektivlik, tug‗ma layoqatlar kabi, shuningdek, 
orttirilgan ko‗nikma, bilim va malakalar, hamda, – kasbiy belgilarni ta‘kidlab 
o‗tish joiz. Uning fikricha, sanab o‗tilganlar, insonning individual xossalarini 
tashkil etadi.
SHaxs avvalgi tajribalar bilan boyitilgan individ emas. Individ xususiyatlari 
shaxs xususiyatlariga aylanmaydi.
A.N. Leontev tomonidan belgilab berilgan shaxs muammosini o‗rganishga 
umumiy 
yondoshuv A.V. 
Petrovskiy va V.A. 
Petrovskiylarning 
ishlarida 
rivojlantirildi. Ularning fikriga ko‗ra, shaxs hamkorlikdagi faoliyatning har bir 
ishtirokchisi o‗rtasida o‗rnatilgan mazmun-mohiyati, qadriyatlari vositasidagi 
barqaror shaxslararo aloqalar tizimida o‗rganilishi mumkin.
Bayon etilganlar shaxsni faoliyat va muloqotda yuzaga keladigan individual 
munosabatlarning (sub‘ekt – ob‘ekt – sub‘ektiv va sub‘ekt – sub‘ekt – ob‘ektiv) 
barqaror tizimiga nisbatan sub‘ekt sifatida o‗rganish imkonini beradi. A.V. 
Petrovskiy va V.A. Petrovskiylar shaxs tuzilishini individning «o‗ta sezgir» tizimli 
xususiyati sifatida ko‗rib chiqadilar. SHaxsni sub‘ektiv munosabatlar tizimida 
ko‗rib chiqib, individ shaxsiy turmush tarzining uch xildagi atributsiyasini (qo‗shib 
yozish, belgilash) yoki shaxs tushunchasining uch xil nuqtai nazarini ajratadilar.
Ko‗rib 
chiqishning