Transportda ortish-tushirish ishlarini tashkil etish

bunkerlar deb ataladilar.
CHukur.
bunkerlarda yukning yikilish tekisligi bunker devorini kesib o‘tadi, ya’ni
bunkerning balandligi uni enidan ancha katta bo‘ladi va idar, odatda, siloslar deb
ataladi. Bunkerlarni iktisodiy samaradorligini va ekspluatatsion sifatini ularning
o‘lchamlarini va shakllari belgilaydi, shuning uchun ularning o‘lchamlarini va
shakllarini to‘g‘ri tanlab olishga katta axamiyat beriladi.
Bunkerning shakli va o‘lchamlarini, uning tubidagi devorining nishablik
burchagi kiymatini, bo‘shatish tuynigining joylashishini yukning turiga muvofik
tanlab olinadi, bu esa bunkerni bo‘shashida va undagi yukni mo‘ftadil okib
tushushida katta axamiyatga ega. Sochiluvchan-to‘kiluvchan yuklar dona (bo‘lak)
larining zarraviylik o‘lchami, xajmiy massasi, sochiluvchanligi va namligi bilan
ta’riflanadi.
Sochiluvchan-to‘kiluvchan yuklar bo‘laklarining o‘lchamlari o‘rtasidagi
o‘zaro munosabati bo‘yicha ular oddiy va navlangan (saralangan) turlarga
bo‘linadilar. Eng katta bo‘lak o‘lchami eng kichik bo‘lak o‘lchamidan 2,5
baravardan ziyod bo‘lgan yuklar oddiy turlarga mansub bo‘ladi. Agar yukorida
ko‘rsatilgan o‘lchamlarning nisbati 2,5 ga teng yoki undan kichik bo‘lsa, bunday
yuklar saralangan deb xisoblanadi. Bo‘laklarning katta-kichikligiga muvofik
yuklar: o‘ta yirik bo‘lakli (xos bo‘lakning o‘lchami a>320 mm), yirik boiskli
(160mm), yirik donali (2(0,05simon, kukunsimon va changsimon yuklar mayda fraksiya (zarra) li yuklar deb
ataladi.
Sochiluvchanlik xususiyatiga ko‘ra yuklar yaxshi sochiluvchan va yomon
sochiluvchan yoki birikuvchan turlarga bo‘linadilar. Birikuvchan yuklar uyumi
muayyan balandlikka ega bo‘lgan vertikal tik devor xosil etadi. YAxshi
sochiluvchan yuk uyumida bunday vertikal devor xosil bo‘lmaydi. YAxshi
sochiluvchan yuklarga kuruk kumni misol kilib keltirish mumkin, birikuvchan

---

117
yuklarga esa nam kum, yumshok tuprok misol bo‘la oladi. Uzok saklash natijasida
o‘zining xarakatchanligini yo‘kotuvchi yuklar zichlashib kotib koluvchi yuklar
guruxini tashkil etadi. Bularga tuprok, soda, sement, mineral o‘g‘itlar, shakar misol
bo‘la oladi. Tashki muxitni 0°S dan past xaroratda namligi yukori bo‘lgan
sochiluvchan va to‘kiluvchan yuklarni muzlab kolishi kuzatiladi. Boksit, tuprok,
ma’dart, koks, ko‘mir kabi yuklar past xaroratlarda muzlab koladi. YUklarning
zichlashib kotib kolishi va muzlashi ortishtushirish ishlarini ancha kiyinlashtirib
yuboradi.
Bunkerlardan yuk okib tushayotganida, xarakatsiz yuk massasi ichida,
chikaruvchi tuynik ustida xarakatlanuvchi vertikal yuk ustuni paydo boiadi.
Bunker ichidagi yukni yukori ustki katlamida voronka xosil bo‘ladi va tabiiy
nishablik burchagi ostida yuk donachalari dumalashib tushib xarakatlanuvchi
ustunni ta’minlab turadi (4.2-rasm, b). Bu asosiy prinsipdan ba’zida chetlash sodir
bo‘lishi kuzatilib, bunda chikaruvchi tuynuk ochilganidan so‘ng bunker ichidagi
sochiluvchan yukning xammasi birdaniga xarakatlanib, muayyan vakt ichida bir
maromda (tekisda) bunkerdan yuk okib tushadi (4.2-rasm, d).
YAxshi sochiluvchan yuklar uchun bunkerdan yukni okib tushish tezligi
kuyidagi formula orkali aniklanadi:
(4.8)
bu erda: - yukni okib tushish koeffitsienti (X=0,2-K)ni katta kiymati yaxshi
sochiluvchan yuklar uchun, kichik kiymati esa birikuvchan yuklar uchun kabul
kilinadi;
- erkin tushish tezlanishi, m/s
2
;
- chikaruvchi tuynukning gidravlik radiusi, R=F/L. m;
F - chikarish tuynugining yuzasi, m.
D diametrli dumalok tuynik uchun F=7t-(D-a) /4; tomonlan A bo‘lgan
kvadrat tuynik uchun F’=(A-a)2; tomonlari A va V bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchakli
tuynik uchun F =(A - a) -(B - a); a - xos bo‘lakning o‘lchami, m; L - chikarish
tuynugining perimetri, m.
Birikuvchan yuklar uchun bunkerdan yukni okib tushish tezligi kuyidagi
formula orkali aniklanadi:
(4.9)
bu erda: x - yuk donachalarini o‘zaro ilashish kuchini ta’riflovchi kiymat,
- sochiluvchan yukni ichki ishkalanish koeffitsienti;
- yukning xajmiy massasi.
YOnboshdan to‘kishda yukni okib tushish tezligi kuyidagicha aniklanadi:
(4.10)
bu erda: a - bunkerning yon bosh devorining kiyalik burchagi.
Bir tekis yuk okimida mo‘tadil tuynukli bunkerning o‘tkazish kobiliyati
kuyidagicha aniklanadi
(4.11)

---

118