Transportda ortish-tushirish ishlarini tashkil etish

3.3.Uzluksiz harakatlanuvchi mexanik yuklagichlar va tushirgichlar
3.3.1. Uzluksiz harakatlanuvchi mexanik yuklagichlar
Dizel, karbyurator yoki elektr dvigatelli, ishchi organlari uzluksiz
xarakatlanuvchi mexanik yuklagichlar va tushirgichlar, asosan, g‘ildiraklarda yoki
o‘rmalovchi zanjirlarda o‘zi yuradigan mashinalar ko‘rinishida ishlab chikariladi.
O‘zi yuradigan arava ramasiga uzluksiz xarakatlanuvchi ishchi organlar-vintli,
tasmali, kirg‘ichli yoki boshka turdagi konveyerlar va kovshli elevatorlar muayyan
ketma-ketlikda montaj kilinadi (yig‘iladi). Bu ishchi organlar uyumdan
sochiluvchan-to‘kiluvchan yukni botirib olib yoki sudrab kiska masofalarga
uzluksiz okimda eltib beradi. Vintli va kirg‘ichli konveyerlar mashinani yuk bilan
uzluksiz ta’minlab turadi, elevator va konveyer esa yukni ma’lum bir balandlikka
ko‘tarib va kiska masofaga eltib beradi. Ishchi organlari uzluksiz xarakatlanuvchi
mexanik yuklagichlar, asosan, shag‘al, mayda tosh, kum, ko‘mir, ma’dan va shu
kabi yuklami xarakatdagi sostavlarga ortish ishlarida foydalaniladi.
Vintli ta’minlagichli elevator-konveyerli yuklagich (3.13-rasm,a)
pnevmog‘ildirakda o‘zi yuradigan maxsus aravadan, ta’minlagich (3) dan, kovshli
elevator (2) dan va tasmali konveyer (1) dan iborat. Bu yuklagichda ta’minlagich
sifatida ikkita shnek (vintli konveyer) dan foydalanilgan bo‘lib, ular kovshli
elevatorning ikki taraflda, uning ostki valiga o‘rnatilgan. YUklagich oldinga asta
xarakatlanib, aylanib turgan shnekli ta’minlagichni yuk uyumiga itarib kiritadi va
shnekli ta’minlagich kovshli elevator xuzuriga yukni uzluksiz yig‘ishtirib to‘plab
turadi. Elevatorning kovshlari esa to‘plangan yukni uzluksiz ketma-ket botirib olib
yukoriga - tasmali konveyerga eltib tashlaydi va nixoyat tasmali konveyer yukni
uzluksiz okimda xarakatdagi sostav kuzoviga ortadi. Tasmali konveyer gidravlik
silindr yordamida gorizontal tekislikda 140° burchakka burilishi mumkin. YUkni
tushirish balandligini o‘zgartirish uchun esa chig‘ir (lebedka)dan foydalaniladi.
Vintli ta’minlagich, elevator, konveyer, dvigatel, boshkarish kabinasi va
yuklagichni boshka asbob-uskunalari o‘zi yuradigan pnevmog‘ildirakli aravaga
montaj kilingan (yig‘ilgan). YUklagichning unumdorligi 150 m3/soat gacha bo‘lib,
ishchi tezligi 4 m/dak dan 16 m/dak gacha, transport tezligi esa 20 km/soat kuvvati
37 kVi, massasi 7 t.
Vintli ta’minlagichli elevator-konveyerli yuklagichlar amaliyotda ancha
keng tarkalgan. Lekin bu mashinalar zichlashib kotib koladigan va og‘ir bo‘lakli
yuklar bilan kiynalibrok ishlaydi. Abraziv yuklar bilan ishlaganida esa
yig‘ishtiruvchi vintlari, kovshlari va tortuvchi zanjirlari tez eyilib ketadi. Mashina
anchagina og‘ir va uni yasashga ko‘p metall sarflanadi (MaTajuioeMKaa). Ortish

---

104
va ombor ishlarida T- 161A, D-460, D-371 rusumli o‘rmalovchi (zanjirli) va D-
548, D-565, D-452, T-166A rusumli pnevmog‘ildirakli yuklagichlardan
foydalaniladi. Vintli ta’minlagichli elevator-konveyerli yuklagichlarni unumdorligi
kovshli elevatorning unumdorligi bilan chegaralanadi va uni (3.23) formula
bo‘yicha aniklanishi mumkin. Ammo vintli ta’minlagichni unumdorligi Q
v
kovshli
elevatorni unumdorligi Q
e
dan kam bo‘lmasligi kerak ya’ni Q
v
>Q
e
, aks xolda vintli
ta’minlagich o‘z vaktida kovshli elevatorni yuk bilan lozim darajada ta’minlay
olmaydi. Tasmali konveyerning unumdorligi Q
t
xam kovshli elevatorning
unumdorligi Q
e
dan kam bo‘lmasligi lozim, ya’ni Q
t
>Q
e
, aks xolda kovshli
elevator etkazib bergan yuk okimini tasmali konveyer o‘z vaktida tashib keta
olmaydi va yuk to‘kilib-sochilib, isrof bo‘lib, yuklagichni asbob-uskunalarini
ifloslantirib, ulami ishdan chikarishini tezlashtirishi mumkin.
Ko‘mir, boksit, ma’dan va kurilish materiallarini ochik xarakatdagi
sostavlarga ortishda pnevmog‘ildiraklarda yoki o‘rmalovchi zanjirlarda yuradigan
rotor-kovshli yuklagichlardan foydalaniladi (3.13-rasm, b). Rotor-kovshli g‘ildirak
3 da 6 tadan 12 tagacha kovsh bo‘lib, ular yordamida yuklagich katta balandlikdagi
uyumdan yukni botirib olib, uni kabul kiluvchi tasmali konveyer 2 ga, u esa yukni
o‘z navbatida yuklovchi tasmali konveyer 1 ga eltib tashlaydi. YUklovchi tasmali
konveyer esa yukni ochik xarakatdagi sostav kuzoviga ortadi. Bunday
yuklagichlarning unumdorligi 200 dan 1000 m3/soat gacha bo‘lib, anchagina
kimmat baxo mashinalar xisoblanadi. Ammo katta xajmdagi yuk aylanmasida
boshka turdagi davriy xarakatlanuvchi mashinalarga karaganda iktisodiy samarali
bo‘ladilar. Bu mashinalarning texnik unumdorligi rotor-kovshli g‘ildirak
unumdorligi bilan chegaralanib, kuyidagi formula yordamida aniklanadi:
(3.30)
bu erda: - kovsh sig‘imi, m3;
- rotorning aylanish chastotasi, ayl/dak;
- rotordagi kovshlar soni;
- yukningxajmiy massasi, t/m3;
- kovshni yuk bilan to‘lishini inobatga oluvchi koeffitsient.

---

105