M. Y. Ayupova

Nutqning to ‘liq rivojlanmaganligini bartaraf etishda korreksion-
pedagogik ish tizimi
0 ‘qitishning birinchi bosqichi bir so ‘zdan va m orf-o‘zak so ‘zdan
iborat gaplar
Logopedik t a ’sir ko'rsatishning asosiy vazifasi — istalgan tovushning 
nam oyon bo'lishi shaklida bolalarning taqlidiy nutqni faoliyatini hosil 
qilish, nutqni tushunish hajm ini kengaytirishdan iborat.
Bu bosqich gapirm aydigan bolalar bilan olib boriluvchi logopedik 
ish u chun m o'ljallangan. Bunday bolalarning faol nutqi alohida so'zlardan 
iborat: bolaga yaqin tan ish kishilarni nom lash , to vush taq lid i, s o 'z
qism laridan iborat ("da" yoki "dada", "bo" yoki "bobo", "bi-bi"-m ashina 
va hokazolar).
G apirm aydigan bolalarda, qoidaga k o 'ra kattalar so'ziga taqlid qilish
491

---

ehtiyoji b o im ay d i. Agar nutqiy taqlid faoliyati mavjud b o ‘lsa, u holda 
bu jarayon ikki-uch n o to 'g 'ri artikulatsiyalanuvchi tovushlardan tuzilgan 
b o ‘g‘in komplekslari orqali am alga oshiriladi: undosh + un li yoki aksincha 
unli+undosh.
Gapirm aydigan bolalarning faol lug'atida ayrim hollarda 5—10 ta, 
b a ’zida esa 25—27 ta so 'z birliklari bo'ladi. N u tq rivojlanishi m obaynida 
bola tom onidan faqat shunday alohida so 'zlardan foydalanish davri so 'z - 
gap yoki bir so 'zd an iborat gap davri deb nom lanadi.
Bir so'zdan iborat gaplar nutqning norm al shakllanishi jarayonidagi 
singari nutq rivojlanishi buzilishining barcha shakllarida ham bolalar 
nutqi rivojlanishining boshlang'ich nuqtasi hisoblanadi.
Bir so'zdan va am o rf so'zlardan iborat gaplar davrida nutqni tushunish 
darajasi turlicha b o 'lish i m um kin: bo laning o 'z ig a qaratilgan oddiy 
iltim oslarni qiyinchilik bilan tushunuvchi eng past darajadan so'zlam ing 
alo h id a g ram m atik shakllari aham iy atin i tu sh u n ish g ach a, m asalan, 
otlarning birlik va k o 'p lik shakllarini farqlashga qiynaladilar. Ayrim
gapirm aydigan b o lalar sodda ko'm akchili k on struksiyalar m a ’nosini 
tushunadilar. Bunga ikki predm etning fazoviy m unosabatini misol qilib 
ko'rsatish m um kin: quti ichida, quti ustida, quti ostida quti yonida.
Ba’zi bir bolalar yetarlicha passiv lug'atga ega bo 'ladilar, ular ota- 
onasi, logoped va boshqalar iltimosiga ko'ra og'zaki ifodalangan, yetarlicha 
murakkab va turli xil topshiriqlarni bajarish qobiliyatiga egadirlar. Bunday 
bolalar haqida ota-onalari odatda shunday deydilar: "H am m a narsani 
tushunadilar, biroq gapirm aydilar". Ayrim bolalarda nutqni tushunish 
juda chegaralangan bo'ladi.
Bolalarning nutqni yaxshi tushunishi va yetarli darajada passiv lug'atga 
ega ekanligi haqida ta sa w u r tug'ilganda ham q o 'sh im ch a tekshiruvlar 
orqali shu yoshdagi sog'lom bolalarga nisbatan nutqni tushunishning 
chegaralanganligini aniqlashga erishiladi.
Agar gapirmaydigan bolalarning nutqni tushunishi darajasi past bo'lsa, 
u h o ld a lo g o p e d ik ish n i b irin c h i n a v b a td a n u tq n i tu s h u n is h n i 
kengaytirishdan boshlash lozim. Logopediya am aliyotidan m a ’lum ki, 
nutqn i yetarlicha yaxshi tushunish tufayligina bola gapira boshlashi 
m um kin. Agar n u tq n i tu sh u n ish darajasi b irm u n ch a yuqori b o 'lsa, 
istalmagan tovush nutq ko'rinishlarini hosil qilish vazifasi birinchi o'ringa 
chiqadi.