M. Y. Ayupova

Nutqning t o ‘liq rivojlanmaganligi va oligofreniya
N utq va intellekt rivojlanishi o'rtasidagi uzviy bog'liqlik ko 'p inch a 
n u tq iy va aqliy riv o jlan m ag an lik o 'rta s id a g i d iffe re n sia l tash x isn i 
b ir m u n c h a m u r a k k a b la s h tir a d i, c h u n k i a q liy r iv o jla n m a g a n lik
(oligofreniya) doim o u yoki bu darajada nutqiy rivojlanm aganlik bilan 
birga keladi. Boshqa to m o n d an qaraganda esa, yaqqol ifodalangan nutq 
to 'liq rivojlanmaganligida ham ko'pincha bola intellekti rivojlanishining 
sekinlashuvi yoki notekisligi kuzatiladi. Ayrim hollarda logopedik va 
psixologik m ashg'ulotlar o'tkazish jarayonida, bolani d inam ik tekshirish 
natijasidagina differensal tashxis muvaffaqiyatli chiqishi m um kin.
486

---

O ligofreniya deganda, m urakkab psixik faoliyat shakllarining va eng 
aw alo abstrakt-m antiqiy tafakkur rivojlanmaganligining alohida ko'rinishi 
tushuniladi. B unday holat bolaning hom ilalik davrida va bo la hayotining 
erta davrlarida bosh m iya p o ‘stlo q ‘ining organik jaro hatlan ishi natijasida 
yuzaga keladi.
O l i g o f r e n i y a d a b i lis h f a o li y a ti o liy s h a k l l a r i n i n g d if f u z
rivojlanm aganligi kuzatiladi. B unda nafaqat fikrlash jarayonlari, balki 
idrok, diqqat, xotira, bir butu n bola shaxsiyati ham buziladi.
O ligofreniyaning m uhim xususiyatlaridan biri bu, o ntog enezda kech 
shakllanuvchi m iya funksiyalarining ko'proq rivojlanmaganligi hisoblanadi. 
Bu eng avvalo abstrakt-m antiqiy tafakkur buzilishlarida nam oyon bo'ladi.
A b s tr a k t t a f a k k u r n i n g y e ta r li e m a s lig i h is o b m a la k a la r in i 
o'zlashtirishda, ayniqsa m asalalarni yechishda qiyinchilik tug'diradi.
O lig o fre n b o la la r o 'z la rin in g b a rc h a riv o jlan ish b o s q ic h la rid a
tafakkurning k o'rgazm ali vaziyatli shakllarini b a rta ra f eta olm aydilar. 
Tafakkur sustligi bilan uyg'unlashgan bu xususiyat oligofreniyada bilish 
faoliyati nuqsonin ing o'ziga xos tuzilishini belgilaydi. X ususan, aqli zaif 
bola hayotining birinchi oylaridanoq um um iy lanjligi, atro f-m u h itg a 
reaksiyasining yetarli em asligi, m o'ljal ola bilish va k u zatu vchan lik
faoliyatining z a if rivojlanishi bilan atrofdagilar diqqatini o'ziga qaratadi.
O ligofreniyada psixom otor rivojlanish tem pin ing sekinlashuvi bilan 
b irg a lik d a g i b ilis h q iz iq u v c h a n lig in in g p a s tlig i a tr o f d a g i l a r g a
differensiyalashgan m unosabat shakllanishining ch u q u r orqada qolishiga 
olib keladi.
K ich ik m a k ta b g a c h a yoshdagi o lig o fren b o la la rd a in te lle k tu a l 
yetishm aslik, hissiy kam bag'allik, bilish faoliyatiga qobiliyatsizlik yanada 
aniqroq n am oyon b o 'lad i.
O ligofren bolalar uchun nutq rivojlanishining ch u q u r orqada qolishi 
xarakterli xususiyatdir. U bir tekis total xarakterga ega b o 'lib , impressiv 
nutq singari ekspressiv nutq rivojlanmaganligiga ham taalluqlidir. Predm et 
va harakatlarni farqlab tushunish va nom lash qiyinchilik bilan shakllanadi. 
N oaniq m azm unsiz so'zlarni uzoq m uddat q o 'llash ularning xarakterli 
xususiyat idir.
Aqli z a if bola lug'ati kam bag'alligi bilan farq qiladi. B unday bolalar 
um um lashtira olm aydilar, ularning ko'pchiligi (ayniqsa, m aktabgacha 
yoshdagilar), h atto k i u m u m qo'llanuvchi o tlarn i, sifatlarni, fe’llarni, 
ravishlami aniq tushunm aydilar. U lar uchun m antiqiy gap tuzishni haddan 
tashqari sekin o 'z la sh tirish xarakterlidir. P sixologik tad q iq o tla rn in g
k o 'rsa tish ich a , o ligofreniyada faoliyatni o g 'zak i bo sh q arish buzilgan 
bo'ladi.
Oligofreniyada va nutq to'liq rivojlanmaganligida nutq buzilishlarining 
turlicha m exanizm lari, anom al bolalarning bu ikki kategoriyasida nutq 
rivojlanishi dinam ikasi xususiyatlarini belgilaydi.
487

---

M aktabgacha yoshdagi nutq to 'liq rivojlanmaganligi va oligofreniyada 
nutq nuqsonlarining tashqi o'xshash jihatlariga qaram ay, keyingi yosh 
d av rlarid a u la r o rasida m u h im fa rq lar yuzaga keladi. C h u n o n c h i, 
oligofreniyaning yengil darajasida (debil) bolalar 6—7 yoshlarga kelib 
ona tilidagi oddiy gram m atik stereotiplarni spo ntan egallaydilar. U lar til 
vositalarini qo'llash qoidalarini eslab qoladilar. Aqli z a if bola nutqni 
intuitsiyaga asoslangan holda oson o'zlashtiradi, am m o tilni o'qitishda, 
yuqori darajada um um lashgan tilning leksik va gram m atik aham iyati 
m azm unining tushunishda tu rg 'u n qiyinchiliklarni boshdan kechiradi.
Oligofreniyada, oddiy gram m atik stereotipning shakllanishiga k o 'ra 
nutq rivojlanishi tem pi m a’lum darajada tezlashadi, um um qo'llanuvchi 
so 'zlar miqdori oshadi, nutqiy faollik o'sadi. Biroq, ularning og'zaki 
nutqida avvalgidek, ega yoki kesimi hatto gapning alohida fragm entlari 
tushib qolgan to'liqsiz gaplar asosiy o 'rin n i egallaydi. A tro f olam ning 
pred m et va hodisalari orasidagi m u nosabat va alo qalarn i yetarlicha 
tushunm aslik, nutqning m a’no-m azm un tom on ining rivojlanmaganligi 
aniqroq nam oyon bo'ladi.
O ligofren b olalar to m o n id a n h ar xil turdagi vazifalarni bajarish 
jarayonida psixik jarayonlarning yaqqol ifodalangan sustkashligi nam oyon 
bo'ladi. Intellektual faoliyatning barcha turlari ular uchun m urakkabdir. 
Kesma rasmlarni kubiklam i terish, gohida m atryoshkalar va piram idalarni 
taxlash, shuningdek, m iqdor, rang, shakl, o 'lc h a m nisbati b o 'y ich a 
v az ifalarn i b ajarish u larg a q iy in ch ilik tu g 'd ira d i. H a tto k i m axsus 
o'qitishdan keyin ham oligofren bolalar Segen doskasi, koos kublari va 
boshqalar bilan ishlashni uddalay olmaydilar.
Oligofreniyada aqliy kam chilikning tipik ko'rinishini ayniqsa ular 
bilan olib borilgan eksperimentlarda ko'rishimiz mum kin: ta ’lim jarayonida 
u yoki bu aniq to pshiriqni bajarishning alo h id a ratsio nal usullarini 
o 'z lash tirib bo'lg ach , bolalar ularni yangi sh aro itlard a o 'tk a z a olish 
qobiliyatiga ega em aslar.
Shunday qilib, oligofren bolalar aqliy topshiriqlarning barcha turlarida 
qiyinchilikka uchraydilar, ya’ni fikrlash faoliyatining barcha ko'rinishlarini 
qam rab oluvchi,va birinchi navbatda norm al onto gen ezd a birm uncha 
kechroq shakllanuvchi so'z-m an tiqiy tafakkurni q am rab oluvchi total 
aqliy nuqson bunday bolalarda m a ’lum o 'rin n i egallaydi. N utq to'liq 
rivojlanmaganligida bunday ko'rinish o'zgachadir. Bevosita nutq ishtirok 
etishini talab qiluvchi to p sh iriq la r b o lalard a b irm u n c h a qiyinchilik 
lug'diradi.
Oligafren bolalarga qaraganda ularda psixik jarayonlarning sustligi 
kuzatilm aydi. U lar o'zlashtirilgan aqliy harakat usullarini boshqa o'xshash 
topshiriqlarga o'tk aza olish qobiliyatiga egadirlar.
N utqi to 'liq rivojlanm agan bolalarda differensiatsiyalashgan hissiy 
reaksiyalar kuzatiladi. U lar o 'z nutqiy kam chiliklariga tan q id iy ko'z bilan
488

---

qaraydilar va k o ‘p to p shiriqlard a ongli ravishda nutqiy javob berishdan 
"qochishga" u rin a d ila r. U la rn in g faoliyati b irm u n c h a m aq sad sari 
yo'naltirilgan va nazo rat qilinish xarakteriga ega.
N utq i t o ‘liq rivojlanm agan bolalarda oligofreniya uchun xarakterli 
b o ‘lgan aq liy n u q s o n la r u c h ra m a slig ig a q a ra m a y , u la rd a g i a q liy
rivojlanishning o ‘ziga xosligi, notekisligi, aqliy rivojlanishdan k o ‘pinch a 
orqada qolishlik holatlari m aktabgacha yoshda ular bilan tizimli pedagogik 
ish olib borishning m uhim ligini ko'rsatadi.