M. Y. Ayupova

Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi va eshitishning buzilishi
B o la la r n u tq i r iv o jla n is h id a e s h itis h n in g r o l i —n u tq t o 'l i q
rivojlanm aganligini eshitish buzilishlari negizidagi n utq kam chiliklaridan 
farqlash m uhim ligini belgilaydi.
Eshitishning pasayishi tufayli yuzaga kelgan nutq buzilishlari m a’lum 
darajada eshitishni yo'qolishi vaqti va eshituv nuqsoni xarakteriga bog'Iiq 
bo'ladi.
N uqson xarakteriga k o 'ra barcha eshitish buzilishlari konduktiv va 
neyrosensorga bo'linadi. Konduktiv buzilishda ichki va tashqi quloqda 
tovush o'tkazuvchanligi buziladi. N eyrosensorda ichki quloq, eshitish 
nervi, uning yadrolari yoki bosh miya pustlog'ida joylashgan eshitish 
zonalarining jarohatlanishi kuzatiladi. N eyrosensor buzilishlar birm uncha 
ko'proq uchraydi.
Eshitish buzilishi zaif eshitish va karlikka bo'linadi. Bolalarda eshitish 
buzilishlari paydo bo'lish vaqtiga ko'ra 3 ta guruhga b o'lin adi: tug‘m a, 
tu g 'ru q vaqtida yuzaga keluvchi va tug'ilgandan keyin orttirilgan.
Eshitish analizatori funksiyasidagi kam chiliklar n u tq n in g b arch a 
tom onlari fonetik, leksik, gram m atik, m azm un tom o nlari buzilishiga, 
bir q ato r hollarda esa nutqning butunlay yo'qolishiga olib keladi. B unda 
nutqiy rivojlanm aganlik darajasi nafaqat eshituv nuqsoni og'irligiga, balki

---

uning paydo bo'lishi vaqti va bolaning rivojlanish shart-sharoitlariga ham
b o g iiq d ir (R .M . Boskis). U sh b u om illarni hisobga olish diagnostikada 
m u h im a h a m iy a tig a ega. R .M . B oskis z a if eshitish n eg izid a n u tq
rivojlanm aganligining alohida shakllarini ajratadi.
M a ’Ium ki, e sh itish n in g h a tto sezilarsiz p asa y ish id a h am n u tq
riv o jla n ish i b u z ila d i. B u n d a , faol n u tq n i eg a lla sh u c h u n n u tq in i 
tu sh u n ish d a n k o 'ra k o ‘proq eshitishning saqlanganligi talab etilishini 
hisobga olish m uhim . E shitish ning t o ‘liq saqlanganligi asosan nu tq
rivojlanishining senzitiv davrlarida m uhim dir.
Hozirgi kunda, chaqaloqlik davridan boshlab audiom etriya yordam ida 
eshitish holatini bog'lovchi obyektiv usullar ishlab chiqilgan. Bu usul 
z a if eshituvchilik va karlik holatlarini erta aniqlashga va ularni alaliya, 
aqli zaiflik va autizm dan farqlashga im kon beradi. Eshitish kam chiligini 
keltirib chiqaruvchi m ezonlarni aniqlash ularning oldini olishga yordam
b e ra d i. B u n d a y m u h im m e z o n la rd a n b iri a n a m n e z m a ’lu m o tla ri 
hiso b lan ad i. M a ’Ium ki, q izilch a, q izam iq , grip p, h o m ila d o rlik n in g
dastlabki uch oyida onaning gerpes virusi va boshqa virusli va yuqum li 
kasalliklar bilan og‘rishi eshitish apparatiga salbiy ta ’sir ko'rsatadi. Eshitish 
buzilishlari k o 'p in ch a turli xil tu g 'm a kam chiliklar bilan birga qo'shilib 
keladi. M asalan, lab va tanglay yoriqliklari kuzatiladi. Bu holat k o 'p in ch a 
chala tug'ilishda, ayniqsa bolaning og'irligi 1500 gram m ni tashkil etsa, 
ona va bola qonining rezus-om ili to 'g 'ri kelm aganda kuzatiladi. B undan 
tashqari, eshitish buzilishlarini keltirib chiqaruvchi m ezon lar guruhiga: 
tu rli o to larin g o lo g ik kasalliklar (a d e n o id , o tit va b o sh q a la r), bola 
hayotining dastlabki oylari va yilida doim iy antibiotiklar bilan davolanishi, 
nasliy va xrom osom a kasalliklari kiradi.
O 'rta quloqning doim iy yallig'lanish kasalliklariga ham katta e ’tib o r 
qaratiladi.