M. Y. Ayupova

U chinchi guruh 
b o la la rid a k lin ik jih a td a n m o to r alaliy a kabi 
belgilanuvchi, b irm u n ch a o'ziga xos va tu rg 'u n n u tq rivojlanm aganligi 
kuzatiladi. Bir q a to r xorijiy m ualliflar term inologiyasi b o 'y ich a nutq 
patologiyasining bu shakli "rivojlanish afaziyasi" yoki "tug 'm a afaziya" 
singari nom lanadi. Bu term in kattalardagi m o to r afaziyaga anologik holda 
vujudga kelgan. "K attalardagi m otor afaziya singari, bolalardagi nutq 
p a to lo g iy asin in g b u n d a y sh ak lid a h am b o sh m iya p o 's tlo q n utq iy
zonalarining zararlanishi (yoki rivojlanm aganligi) kuzatiladi va bunda 
birinchi navbatda broka zonasi zararlanadi" — bu taxm inga asoslanib 
m ualliflar yuqoridagi term inni kiritganlar. K attalardagi afaziyadan farqli 
ravishda (shakllangan nutqning yo'qolishi), alaliyada bosh miya nutq 
zonalarining erta zararlanishi (nutqqacha b o 'lg an davrda) natijasida nutq 
rivojlanm ay qoladi. A dabiyotlarda m o to r alaliyada m iyaning o 'c h o g ii 
jarohatlari m uam m osi keng m uhokam a qilingan.
M o to r alaliyada m urakkab dizontogenetik-ensefalop atik buzilishlar 
kuzatiladi. Q uyidagilar m o to r alam iyaning xarakterli belgilari hisoblanadi: 
barcha nutq kom ponentlarining shakllanishi— fonem atik, leksik, sintaktik, 
m orfologik, n u tq faoliyatining barcha ko'rinish lari va b arch a og'zaki va 
yozm a nutq shakllari rivojlanm agan bo'ladi.
So'nggi tadqiqotlam ing ko'rsatishicha, m o tor alaliyali bolalarda odatda 
artikulator im koniyatlar yetarli bo'ladi: nutqiy b o 'lm ag an artikulatsiyani 
bajara oladilar, b u n d a n tashqari ko'pgina tovushlarni, h attoki alohida va 
b o 'g 'in lard a to 'g 'r i talaffuz qilish holatidadirlar. Biroq m o to r alaliyali
483

---

bolalarning farqli xususiyatlaridan biri shuki, ular bu im koniyatlarini 
so'zlarni talaffuz qilishda am alga oshirolm aydilar. Shu sababli m o to r 
alaliya uchun so'zlam ing b o 'g 'in tuzilishi shakllanm aganligi, hatto yaxshi 
ta n ish b o 'lg a n s o 'z la rn i fa o lla sh tirish d ag i q iy in ch ilik lar x arak terli 
belgilardan biri hisoblanadi. Y etarlicha boy passiv lug'atga ega holda, 
bolalar predm etlarni, rasm larni nom lashga, alohida so'zlarni logoped 
ortidan takrorlashga (ayniqsa, murakkab b o 'g 'in li so'zlarni) qiynaladilar. 
So'zlam ing b o 'g 'in tarkibi asosan tovush va b o 'g 'in lam i tushirib qoldirish, 
o 'rn in i alm ashtirish, boshqa b o 'g 'in la r yoki tovushlar bilan alm ashtirish 
hisobiga buziladi. K a ttalar afaziyasini eslatuvchi holat yuzaga keladi. 
Literal (harfli), verbal (so'zli) parafaziyalar (alm ashtirishlar) kuzatiladi. 
Bu alm ashtirishlarning xarakterli belgisi, ular turli xil tu rg 'u n em asdir.
M otor alaliyali b olalar uchun haddan tashqari past nutqiy faollik 
xosdir. Bunda bola intellekti qanchalik yuqori darajada bo 'lsa va o 'z
nutqiga tanqidiy qarash kuchli bo'lsa, u holda atrofdagilar bilan m im ika 
va im o-ishora yordam ida m uloqat qilishning ikkilamchi kom pensator 
shakli yaqqolroq ifodalangan bo'ladi.
N utqning to 'liq rivojlanm aganligini R.Ye. Levina (1961) uch daraja 
bilan belgilaydi: nutqiy aloqa vositalarining um um an y o'q bo'lishidan to 
fo n e tik -fo n e m a tik va le k sik -g ra m m a tik jih a td a n riv o jlan m ag an lik
elem entlariga ega bo'lg an m ukam m al nutq buzilishigacha.