M. Y. Ayupova

23-BOB. NUTQI TO‘LIQ RIVOJLANMAGAN
MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI
0 ‘QITISH VA TARBIYALASH
Pedagogik fan sifatida logopediyada "nutqning to iiq rivojlanmaganligi"
tushunchasi, eshitish va intellekt! normada b o ig a n bolalarda barcha nutq
komponentlarining shakllanishining buzilishi bilan xarakterlanuvchi nutq
kamchiligiga nisbatan q oilan ilad i.
"Nutqning to iiq rivojlanmaganligida nutqning kechroq paydo bo'lishi,
lu g 'a tn in g kam bag‘alligi, agram m atizm , talaffu z kam ch iliklari .......
kuzatiladi."
N u tq n in g t o 'l i q r iv o jla n m a g a n lig i tu s h u n c h a s i b o la n u tq i 
rivojlanishining aniq holatidan kelib chiqqan holda, o 'zin in g etiologiyasi 
b o 'y ic h a nutq rivojlanm aganligining turli xil k o 'rin ish larig a yagona 
ped ag o g ik y o n d ash u v im k o n iy ati h aqidag i ilg 'o r n u q tay i nazarg a 
asoslanadi.
N utqning to 'liq rivojlanmaganligi term ini nutq rivojlanishi buzilishiga 
g 'o y a t c h u q u r yondashuvni ifodalaydi va uni tah lil qilish pedagog 
zim m asidadir. Bunday yondoshuv mutaxassisdan katta um um biologik 
va tibbiy malakani talab qiluvchi, nuqson tuzilishini patogenetik jihatdan
tahlil qilishni talab qilmaydi.
B iro q p e d a g o g - lo g o p e d u c h u n k im b ila n i s h l a s h i , t o 'l i q
rivojlanmaganlik qay yo'sinda paydo b o ig a n i, nutq rivojlanishi tem piga 
qo'shilib keluvchi nevrologik buzilishlar, genetik belgilar, psixik faoliyat 
va bola shaxsining xususiyatlari, dori-darm onli davolanishning b o r yoki 
yo'qligi va boshqa om illarning qanday ta ’sir etishi m a ’lum aham iyatga 
ega. Bular pedagogning shifokor bilan birgalikdagi ishi jarayonidagina 
aniqlanishi va tahlil qilinishi mumkin.
N u tq m a iu m bir biologik shart-sharoitlar m avjudligida va eng avvalo 
markaziy nerv tuzilishning normal rivojlanishi va ishlashida yuzaga keladi. 
Biroq nutq m uhim ijtim oiy funksiya hisoblanadi. Shu sababli uning 
rivojlanishi uchun biologik shart-sharoitlarning o'zigina yetarli em as, u 
bolaning kattalar bilan m uloqotga kirishishi jarayonida yuzaga keladi. 
B unda bolaning hissiy jih atd an yaqin kishisi bilan (onasi) m uloqoti 
yetakchi ahamiyatga egadir. M uloqot ehtiyoji bolaning atrofdagi odam lar 
bilan aloqaga kirishishi jarayonida shakllanadi. U bola hayotining dastlabki 
ikki oyida, uning birlamchi organik talablari va yangi taassurotlaiga ehtiyoji 
negizida yuzaga keladi. M uloqot vositalari ichida ekspressiv-m im ika, 
predm etli-harakat va nutqiy vositalar ajratiladi.
Bola hayotining birinchi yilini nutqgacha bo'lgan davr deb nomlaymiz. 
B unda kattalar bilan m uloqot ekspressiv-m im ika va predm etli-harakat 
vositalari yordamida amalga oshiriladi. Aynan shu davrda bolada jism oniy 
obyekt tovushlariga qaraganda inson ovozi tovushlarini tu rg 'u n , tanlab
478

---

ta ’sirlanishi shakllanadi. M .I. Lisina bu holatni jajji odam chaning m uhim
ehtiyojlarini ifodalashi — m uloqotdagi ehtiyojlari sifatida baholaydi.
Bola n utq in ing yuzaga kelishi va rivojlanishida m u lo q o tn in g hal 
qiluvchi rolini gospitalizm tekshiruvlari isbotlaydi. R ag'batlantiruvchi 
insoniy m uhit (oila, bolalar guruhi va h.k.) dan bolani ajratib qo'yish 
deprivatsion vaziyat sifatida o 'rg an ila d i. Bu vaziyat b o lan in g psixik 
rivojlanishiga sekinlashtiruvchi om il sifatida t a ’sir qiladi. A gar bu vaziyat 
uzoq davom etsa psixik deprivatsiya holati yuzaga keladi.
N utq rivojlanishiga, ayniqsa hissiy deprivatsiya yom on t a ’sir ko'rsatadi. 
B unda bola tu g 'ilg an id an boshlab uning affektiv ehtiyojlari (suyish, 
erkalash, yaxshi ko'rish) qondirilm aydi. B unday vaziyat k o 'p in c h a ota- 
onalari spirtli ichim liklar ichuvchi, onasi y o 'q oilalarda, bola tug'ilishi 
bilan tarbiyaga sust qaraladigan bolalar uyida tarbiyalanishi oqibatida 
vujudga keladi.
L.S. Vigotskiy to m o n id a n bolaning psixik va rivojlanishida t a ’lim va 
tarb iy an in g y etak ch i roli haqidagi fikr ilgari surilgan. A yni v aq td a 
neyrofiziologik tad q iq o tlar tufayli bu fikr rivojlandi va tasdiqlandi. Bola 
miyasiga qanchalik k o 'p doim iy va xilma-xil axborotlar oqim i kelsa, 
m arkaziy nerv tizim in in g funksional va an a to m ik jih a td a n yetilishi 
shunchalik tez sodir b o 'lad i. A lohida funksional tizim lar rivojlanishini 
tezlashtirish im koniyati m uam m osi hali to 'liq o'rgan ilm ag an. B iroq, 
kelayotgan axborot oqim i bolaning yoshi, jism oniy va psixik holatiga 
m os ravishda bo'lishini hisobga olish lozim , chunki h a r qanday ortiqcha 
yuklashlar m arkaziy nerv tizim i holatiga salbiy t a ’sir ko'rsatishi m um kin.