I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Yer osti suvlarining joylashish sxemasi
Y e r o sti su v in in g b ir q a n c h a tu ria ri b o 'lib , u la r o ra s id a e n g k o ‘p 
ta rq a lg a n la ri b o sim siz g ru n t- (siz o t), q a tla m la r orasidagi b o sim li y e r osti 
suvlari (a rte z ian suvlar) x arakterlidir. 
G r u n t
suvlari (sizo t suvlar) y e r b e tig a
y aq in . E n g ustki q a tla m la r o rasid a (30—100 m c h u q u rlik k a c h a ) b o 'la d ig a n
suvlardir.
0 ‘rta O siyo sh a ro itid a g ru n t suvlari e rta b a h o rd a q o rla r e rig an d a, b a h o r- 
gi y o m g 'irla rd a n keyin y u q o rig a k o 'ta rilsa , a k sin c h a , y o z d a a n c h a p astg a 
tu sh ib ketadi.
A rte z ia n su v larn in g m in erallan ish darajasi tu rlic h a b o 'la d i. Y e r b etiga 
y a q in ( 1 0 0 - 6 0 0 m ch u q u rlik d a ) b o 'lg a n su v lar c h u c h u k , litrid a 1 g ra m m
tu z b o 'la d i. Bu su v lard a k o 'p ro q g id to k a rb o n a t, xlo rid tu z la ri b o r. L ekin 
suv q a n c h a c h u q u rlik d a n chiqsa, u n in g m in e ra lla n ish darajasi sh u n c h a
51

---

ortib boradi. 1 litr suvda 50 gramm har xil tuzlar bo'ladi. Mineral suvlar 
shifobaxsh xususiyatga ega. Chuqurlashgan sari suv issiq bo'lib, harorati 
300 °C ga yetishi mumkin.
Yer osti suvlari quruq iqlimli tum anlar uchun, ayniqsa, ahamiyati 
katta, chunki bunday suvlar bilan hatto ekin dalalarini ham sug'orish 
mumkin. Markaziy Osiyoda ko'plab (artezian quduqlari) qazilib, aholi va 
chorva mollari suv bilan ta ’minlanmoqda, ekinlar sug'orilmoqda. O 'rta 
minerallashgan suvlardan davolash maqsadida foydalanilmoqda. Yer osti 
suvlari qattiq (muzlagan) holatda ham uchrashi mumkin. Yer osti suvi 
o'rta yillik harorati 0 °C dan past bo'lgan yerlarda muz holida uchraydi. 
Bunday joylar Yevro osiyoning shimolida, shimoliy-sharqida, Amerika- 
ning shimoliy qismida, Antarktidada uchraydi.
Bunday joylar abadiy muzliklar deyiladi. Muzlab yotgan yerlarning 
qalinligi 600-800 metrga yetadi. Yer sharining 25 % maydoni ana shun­
day doimiy muzlab yotgan yerlardir.
Muzliklar. Quruqlikdagi suvning ko'pchilik qismi (24 mln. km kub) 
muz holidadir. Bu esa planetamizdagi barcha chuchuk suvning 25 % dir. 
Muzliklarning ko'pchiligi Antarktidada, Arktikada bo'lib, Osiyoning tog'Ii 
o'lkalarida Qoraqum, Tyan-Shan, Pomir, Himolay, Oltoy, Kavkaz va 
boshqa tog'larda ham muzliklar bor.
Yer sharida eng katta tog' muzliklari Qoraqum tog'laridagi Siachen 
(uzunligi 75 km), Pomirdagi Fedchenko (77km), Tyan-Shandagi Inilchik 
(65 km) muzliklardir.
Markaziy Osiyo tog'laridagi hozirgi zamon muzliklarining umumiy 
maydoni 16x562 kv km. Bu 
esu
Kavkaz tog'laridagi muzliklardan 9,5 marta, 
Oltoy muzliklaridan esa 28 marta ziyoddir. Markaziy Osiyo muzliklarining 
48 %, Pomir tog'larida 46 %, Tyan-Shan tog'larida va 6 % Oloy togiarid a 
joylashgan. Fedchenko muzligining uzunligi 77 km, eni 2 - 5 km, qalinligi
0,5 km bo'lib, dunyoda eng katta tog' vodiy muzligidir.