Fe’lning zamon kategoriyasi

Fe’lning zamon kategoriyasi
Zamon kategoriyasi — harakatning nutq paytiga munosabatini bildiruvchi grammatik kategoriya. Harakatning nutq paytiga munosabatiga koʻra F.ning 3 zamon turi farqlanadi: oʻtgan zamon — keldi, oldim; hozirgi zamon • — kelyapman, kelyapti; kelasi zamon — kelaman, olasan va boshqa
Fe’llarda uchta zamon bor: 1) o‘tgan zamon; 2) hozirgi zamon; 3) kelasi zamon. Bu uch xil ma’no maxsus qo‘shimchalar yordamida ifodalanadi va ular zamon qo‘shimchalari hisoblanadi.
O‘tgan zamon
-di, -ib (fe’l unli bilan tugasa -b), -gan edi, -gan ekan qo‘shimchalari bilan kelib, ish-harakat va holatning nutq jarayonidan oldin sodir bo‘lganini yoki bo‘lmaganini bildirgan fe’llarga o‘tgan zamon fe’llari deyiladi.
O‘tgan zamon fe’llari uchala shaxsda tuslanadi.
Masalan: — Ehtimol, — dedi Otabek va nima uchundir g‘ayri-ixtiyoriy bir tebrandi. Uning yuzida
bir o‘zgarish va vujudida bir chayqalish bor edi. Undagi bu o‘zgarishdan Rahmat xabarsiz
bo‘lsa ham, ammo Homid uni yer ostidan ta’qib etar edi. Bu ta’qib Otabekdagi haligi
o‘zga-rishni payqabmi yoki tasodifiymi edi, bu to‘g‘rida bir mulohaza aytish, albatta
mumkin emas. Yana bir necha vaqt jim qoldilar. (‘’O’tgan kunlar’’)
O`tgan zamon hikoya fe’lining eslay (eslatish) ma’no ko`rinishi ham bor. Bu shakl o`tgan zamon –b (-ib) ravishdoshiga edi to`liqsiz fe’lini biriktirib tuslash orqali hosil bo`ladi: o`qib edim, o`qib eding, o`qib edi; o`qib edik, o`qib edingiz, o`qib edilar kabi. Masalan: Urush tugasa, biznikiga mehmongan borasiz, o`shanda ayamning qanaqaligini ko`rasiz deb edi (S.Zunnunova).

O`tgan zamon davom fe’li nutq so`zlanib turgan paytdan ilgari ma’lum bir muddat davomli bo`lgan yoki takrorlanib turgan ish-harakatni eslash ma’no ottenkasi bilan ifodalaydi. Masalan: 1. Bu erda Boburning doim o`z kuchi bilan birga olib yuradigan kitoblari saqlanar edi (P.Qodirov). 2. Daryolardan kuylab o`tardim, Ertaklarga quloq tutardim, Hammasini tinglardim, ammo O`xshashini topmasdim aslo (H.O.). Bu misollarning birinchisida saqlanar edi fe’li o`tmishda ma’lum bir muddat davomli bo`lgach ish-harakatni ifodalasa, ikkinchisida kuylab o`tardim, quloq tutardim, tinglardim vaqti-vaqti bilan takrorlanib ish-harakatni anglatadi. O`tgan zamon davom fe’li –r(-ar), -yotgan sifatdosh fe’l negiziga hamda -moqda qo`shimchasini olgan sof fe’l negiziga edi to`liqsiz fe’lini biriktirib tuslash (I guruh tuslovchilari bilan) orqali hosil qilinadi:

Shaxs

Son

Birlik

Ko`plik

Misol

Zamon ko`rsat-kichi

Shaxs-son qo`sh.

Misol

Zamon ko`rsat-kichi

SHaxs-son qo`sh.

I

shaxs

o`qir edim, o`qiyotgan edim, o`qimoqda edim

-r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi

-m

o`qir edik, o`qiyotgan edik, o`qimoqda edik

-r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi

-k

II shaxs

o`qir eding, o`qiyotgan eding, o`qimoqda eding

-r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi

-ng

o`qir edingiz, o`qiyotgan edingiz, o`qimoqda edingiz

-r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi

-ngiz

III shaxs

o`qir edi, o`qiyotgan edi, o`qimoqda edi

-r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi

-

o`qir edilar, o`qiyotgan edilar, o`qimoqda edilar

-r+edi, -yotgan+edi, -moqda+edi

(-lar)

O`tgan zamon maqsad fe’li nutq so`zlangan paytdan ilgari bajarilishi maqsad qilingan, ammo voqe bo`lmagan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: U bugun Malika bilan xoli gaplashib, ko`nglidagi hamma sir-asrorini to`kib solmoqchi edi (E.Usmonov). Ertasiga qishloqqa chiqadigan edi.

O`tgan zamon maqsad fe’li -moqchi, -digan qo`shimchalarini olgan fe’l negiziga edi to`liqsiz fe’lini biriktirib (I guruh tuslovchilar bilan) tuslash bilan shakllanadi:

SHaxs

Son

Birlik

Ko`plik

Misol

Zamon ko`rsat-kichi

SHaxs-son qo`shimchasi

Misol

Zamon ko`rsat-kichi

SHaxs-son qo`shimchasi

I shaxs

o`qimoqchi edim, o`qiydigan edim,

-moqchi+edi, -digan+edi