I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Yer po‘sti va litosferaning tuzilishi
A .K o n tin e n ta l (m aterik tip li) Y er po'sti,: 1 - c h o 'k in d i jins, 2 - granitli -
m etam orfik jinslar, 3 - bazalt jins, 4 - yuqori m antiya, 5 - astinosfera. B. O kean 
tip li Y er po'sti:
1 - o kean suvlari, 2 - c h o 'k in d i qatlam , 3 - bazalt qatlam , 4 - yuqori 
m antiya, 5 — astinosfera.
64

---

Litosferaning cho'kindi jinslar orasida keng tarqalgan (A.B.Ronov) loy va 
loyli slanets (50 %), qum va qumtosh (23,6 %), ohak, dolamit va boshqa 
karbometli jinslar (23,49 %) dir.
Litosferaning kontinental qismining tashqi ko'rinishi (relyefi)ni tashkil 
etuvchi tog‘lar, yassi tog‘lar, qirlar, tekisliklar, botiqlar yaxshi o ‘rganilgan. 
Lekin okean qismining relyefi hali yetarli o ‘rganilgan emas.
Litosferaning kontinental va suv osti relyefi, uni tashkil etuvchi mineral- 
lar, jinslar yer sharini uzoq davom etgan evolyutsiyasi ta ’sirida o ‘zining 
birlamchi xususiyatini o ‘zgartirgan va bu o ‘zgarish ham on davom etmoqda. 
Litosferadagi bu o ‘zgarishlar eng awalo yerning geologik jarayonlari ta’sirida 
sodir bo'lgan.
Yerning ichki energiyasi natijasida litosferaning relyef shakllari vujudga 
kelib, vulqonlar otilib, seysmik hodisalar ro‘y beradi. Aksincha, tashqi 
energiya' m anbayi quyosh t a ’sirida sham ol, yog‘in, daryolar, tirik 
mavjudotlar vujudga kelib, ular ta ’sirida m uzlar harakatlanadi, dengiz 
to ‘lqinlari sodir bo'ladi. Yerning o ‘sha tashqi energiyasi ta ’sirida vujudga 
kelgan omillar esa litosfera yuzasini nuratib, yuvib, oqizib, uchirib, eri- 
tib uni tekislaydi, silliqlaydi.
Bu ikki energiyaning o'zaro ta ’sirida litosferaning hozirgi relyef shakl­
lari vujudga kelgan.
Tabiat va insoniyat hayotida tuproqning roli. 
Tuproq tabiatning eng 
m uhim boyligi bo'lib, yer po'stining eng muhim ustki g'ovak, unum dor 
qismidir. U litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferaning uzoq vaqt bir- 
biri bilan bog'liq holda sodir bo'lgan fizik, kimyoviy va biologik jarayon­
lar natijasida hosil bo'lgan.
Tuproq orqali moddalarning litosfera bilan atmosfera o'rtasida o'zaro 
aloqasi ham ro'y beradi. Shamol natijasida tuproq ustidan ko'tarilgan chang- 
to 'zonlar atmosferaga o'tib havoning tiniqligiga ta ’sir etadi.
Yer yuzasiga kelayotgan yorug'lik energiyasi ta ’sirini susaytiradi, 
yog'inlarning hosil bo'lishiga ham ta ’sir etadi.Tabiatda m oddalarning 
almashinuvida (tuproq-o'sim lik-tuproq) tuproq ham ishtirok etadi. Uni 
V.T.Vilyams biologik (kichik) modda almashinuvi deb atagan. Ana shu 
jarayonlar tufayli tuproqning unum dorlik xususiyati doim o saqlanib 
turadi.Tuproq eng aw alo o'simlik, hayvonlar va mikroblar bilan birga 
murakkab ekologik sistema (biogeotsenoz)ni hosil qiladi va sayyoramiz 
biosferasida hayotning yash^shini ta ’minlashdek muhim vazifani bajaradi.
Tuproqning kishilik jamiyatidagi muhim ahamiyati shundaki, u o'z- 
o'zini tozalash xususiyati mavjudligi tufayli tabiatdagi iflos moddalami 
biologik yo'l bilan o'ziga singdiruvchanlik (adsorbmen), tozalovchilik (pu- 
rifaratov) va neytrallashtiruvchi xususiyatiga ega. Tuproq quruqlikdagi har

---

qanday organik m oddalar qoldiqlarini minerallashtiruvchi muhim vosita 
hamdir. Inson o'zi uchun zarur b o ‘lgan ozuqa resurslarini, kiyim-boshni 
tuproqdan oladi. Chunki tuproq qishloq xo‘jalik ekinlari ekiladigan asosiy 
manbadir. Inson o'zining yashashi uchun kerak bo'lgan oziq-ovqat mah- 
sulotining 88 %ni tuproqdan, 10 % ini o'rm on-o'tloqlardan, 2 % ini 
okeandan olm oqd a.’H ozir Yer yuzidagi (L.I.Kurakov 1983) quruqlik- 
ning 13 % ini (1,9 mlrd gektari) haydab ekin ekiladigan yerlar tashkil 
qilib, dunyoda jon boshiga o'rtacha 0,5 ga haydaladigan Yer to'g'ri keladi. 
Kelajakda Yer kurrasida ilg'or agrotexnikani qo'llash va texnikadan ko'p 
foydalanish natijasida haydaladigan Yer maydonini 9,33 mlrdga yetka- 
zish mumkin. Chunki faqat Janubiy Amerikada hozir umumiy yer m ay­
donining 5 % dangina qishloq xo'jaligida foydalanilmoqda. Vaholanki, bu 
materiklaming qishloq xo'jalikka yaroqli maydoni hududning 25 % ini ishg'ol 
qiladi. Yoki Afrikada jon boshiga qishloq xo'jaligiga yaroqli yerlar 12 % ga 
to'g'ri kelsa, hozir shundan faqat 1 gektari haydaladigan yerga to'g'ri 
keladi, xolos. Dunyoda ekin ekiladigan maydonning 14 %i sug'oriladigan 
yerlarga to'g'ri keladi.
1997-yil 1-yanvar holatiga ko'ra, O'zbekiston respublikasining yer 
maydoni 44,5 mln. gektarni tashkil etib, shundan 62 %, yani 26985 ming 
gektarga yaqini qishloq xo'jaligida foydalanadigan yerlardir. Shular orasida 
eng qimmatlisi sug'oriladigan yerlar bo'lib, qishloq xo'jalik yerlarining 
15 % ini tashkil etadi va qishloq xo'jaligida ishlab chiqariladigan umumiy 
mahsulotning 95 % ini beradi.
Hozirgi kunda sug'oriladigan yerlaming 46,8 %i sho'rlagan bo'lib, shun­
dan 25,2 % i kuchsiz, 15 % i o 'rta kuchsiz va 6,6 % i kuchli sho'rlagan 
yerlardir. Sug'oriladigan yerlar sifati tuproq bannitet bali bilan baholanadi 
(100 ball shkalasi asosida). Qoraqalpog'iston respublikasi yer bannitet ballari 
41, Sirdaryo viloyati 52, Jizzax ya Qashqadaryo viloyatlari 54, Buxoro va 
Navoiy viloyatlari 59, Nam angan, Farg'ona 64, Andijon 65, Samarqand 
va Toshkent viloyatlari 66, Xorazm va Surxondaryo viloyatlari 68 ball 
bilan baholanadi.
Respublika bo'yicha o'rtacha 59 ballni tashkil etadi. 0 ‘zbekistonda 
lalmikor yerlar (Sug'orilmaydigan) 800 ming gektarni tashkil etib, ular 
asosan tog‘oldi mintaqalarini egallaydi.
Hozirgi kunda hosildorligi pasaygan, degradatsiyaga uchragan yaylov- 
larni izen, teresken, chogon, shuvoq, saksovul va shu kabi o'simliklarni 
ekish yo'li bilan ularning mahsuldorligini 2—3 barobargacha oshirish mum- 
kinligi asoslangan.
O 'zbekiston F anlar akademiyasiga qarashli Botanika institutining 
m a’lumotiga qaraganda, birgina Navoiy viloyati yaylovlarining (yaylov
66

---

maydoni 13 mln. gektar) umumiy ozuqa zahirasi 30 mln. sentnem i tashkil 
etadi yoki bu yaylovlarda 4 mln. tagacha qo‘y boqish imkoniyati bor.
Cho‘l mintaqasida boqiladigan hayvonlardan tashqari Qizilqum, Ustyurt 
yowoyi qo ‘ylari, jayronlar, sayg‘oqlar, yirtqich hayvonlardan bo'rilar, 
shaqollar, tulkilar ham yashaydi. Biroq bu hayvonlaming ko'pchiligi (jayron­
lar, sayg‘oqlar, qizilqum, ustyurt yowoyi qo'ylari) son jihatidan kama­
yib ketganligi sababli ular 0 ‘zbekistonning Qizil kitobiga kiritilgan va 
ularni ov qilish m an etilgan. 0 ‘zbekiston hududida 2776 ming gektar 
(1998-yil 1-yanvargacha) o'rm onlar mavjud.
Qum li ch o 'llard a o 'rm on lar hosil qiluvchi o'sim liklarga saksovul, 
q a n d im , c h e rk e z , x o lg 'u n va shu kabi q u m d a o 'su v c h i b u ta la r 
kiradi.Ularning umumiy maydoni 2655 ming gektar.Tog'li m intaqada esa 
Zarafshon archasi, pista, zarang, o 'rm on hosil qilishda asosiy o ‘rinni 
egallab, bu o'rm onlam ing maydoni 280,3 ming gektarga teng.
Amudaryo, Sirdaryo, Chirchiq, Zarafshon va Ohangaron daryolari 
bo‘yidagi to ‘qayzorlar 30,9 ming gektami egallaydi. Bu yerlarda tollar, 
yulg'unlar, chakandalar, yowoyi jiydalar va shu kabilar o'sadi.
Bu m intaqada yog‘inlaming o'rtacha yillik miqdori 300—500 mm gek­
targa teng. Respublikada 22 mln. gektar yaylovlar mavjud bo'lib, shundan 
19,6 mln. gektari, ya’ni 88 % i suv bilan ta ’minlangan. Yaylovlarning 18 
mln. gektari cho'l, 3,2 mln. gektari adirva 0,9 mln. gektari tog'oldi va tog' 
mintaqasiga to 'g'ri keladi.
Respublika territoriyasining 4,4 % ga yaqini yoki 1,8 million gektar 
sanoat obyektlari transport korxonalari va boshqa qurilishlarda foydalaniladi. 
917 ming gektar maydonni aholi punktlari ishg'ol etadi. Insoniyat ta ’siri, 
ayniqsa, sug'oriladigan yerlarda kuchli bo'lib, sug'orib ekin ekayotganda 
ilg'or agrotexnika qoidalariga rioya qilinsa (sug'orish qoida m e’yorlariga 
rioya qilish, o'g'itlarni m e’yorida solish, almashlab ekishni joriy qilish, 
yerlarning meliorativ holatini yaxshilash va boshqalar), tuproqning hola­
ti fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlari yaxshilanib uning hosildorligi 
ortib boradi. Hozir yer yuzasida sug'oriladigan yerlar maydoni 300 m il­
lion gektami tashkil etadi. Biroq shuni ham ta’kidlash kerakki, inson o'zining 
xo'jalik faoliyati natijasida tuproqqa salbiy ta ’sir ko'rsatib, uning unum - 
dorligini pasaytirib hosildor yerlarning kamayishiga sabab bo'lm oqda. 
Shuningdek, tuproqdan noto'^'ri foydalanib, ilg'or agrotexnik qoidalarga 
rioya qilinmasligi tufayli tuproq eroziyasi kuchayadi. Sug'orish qoidasi va 
m e’yoriga rioya qilinmaslik natijasida tuproq qayta sho'rlanadi. Mineral 
o'g'itlardan noto'g'ri foydalanish va zaharli ximikatlarni ishlatish qoidasiga 
rioya etmaslik natijasida tuproq kimyoviy m oddalar bilan zaharlanadi. 
Almashlab ekishga e’tibor bermaslik tufayli tuproqda oziq moddalar miqdori
67

---

kamayadi, shamol eroziyasiga qarshi ihota o ‘rmonlari tashkil etilmasa, 
tuproqning ustki hosildor qism i uchib ketadi. Y uqoridagi qoid alar 
bajarilmasa, tuproq tezda ishdan chiqib, fizik, kimyoviy va biologik holati 
yomonlashib, oriqlab “kasal“ bo'lib qoladi. Natijada “kasallangan" tup- 
roqni tezlik bilan “tuzatib" hosildor yerga aylantirilmasa, u eroziyaga tez 
uchrab hosilsiz tuproqqa aylanadi.
Fransuz olimi A.Gerrjning aytishicha, keyingi 100 yillar ichida yer 
yuzida insonning tuproqqa ko'rsatayotgan salbiy ta ’siri natijasida 2 mlrd 
gektar yer eroziyaga va defilyatsiyaga uchrab yaroqsiz tuproqqa aylanib 
qoladi.
Hozir yer sharida eroziyaga uchragan, qayta sho'rlangan, qum bos- 
gan, sanoat va tog'-kon sanoat chiqindilari bilan qoplangan yo'llar, kanal­
lar, aero d ro m la r va b o sh q a y erlar m aydoni A .M .R yabchikovning 
m a’lumotiga ko'ra 4,5—5 million km kub yerni ishg'ol qilib bu quruklik 
yuzasining 3 % i ga teng.