I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

V B O B . LITOSFERA
Litosfera va uning qismlari
Bizga m a’lumki, yer kurrasi uch qismdan, ya’ni ichki yadro qismi, 
mantiya, yer po‘stidan tashkil topgan.
Yer mantiyasining yuqori qismi qattiq bo ‘lib, uning qalinligi okean 
tagida 40 km dan, quruqlik tagidan 120 km gacha boradi. Bu qattiq qatlam 
astinosfera deb ataladi.
Yer kurrasining eng ustki qismini qoplagan yer po‘sti asosan qattiq 
holdagi tog‘ jinslaridan iborat. Uning qalinligi okean tagidan 5—10 km 
bo‘lsa, quruqlik tagidan 30—80 kmni tashkil qiladi.
M antiyaning qattiq holatda bo'lgan yuqori qismi va yer po ‘sti birgalik­
da litosferani hosil qiladi.Litosferaning qalinligi okean tagida 50 km dan, 
quruqlikda 200 km gacha bo'ladi.
L itosferani tashkil etgan jin slarn in g kimyoviy xossalari yaxshi 
o'rganilmagan. Faqat uning ustki qismi yer po ‘stlog‘i ozm i-ko‘pmi tek- 
shirilgan. A.P.Vinogradovning yozishicha, yer po‘stlog‘i kislorod (47,2 %), 
krem niy (27—60 %), alyum iniy (18,60 %), tem ir (5,1 %), kalsiy 
(3,60 %), magniy (2,1 %), vodorod (0,15 %) kabilardan tashkil topgan, 
qolgan 0,21 % esa M endeleyev davriy sistemasidagi boshqa barcha 
elementlarga to ‘g‘ri keladi.
Kishilik jamiyatining butun hayoti litosfera yuzasida u bilan o‘zaro aloqada 
sodir boiadi. Litosfera uzoq vaqt davom etgan geologik jarayonlar ta’sirida 
vujudga kelgan magmatik, gho‘kindi va metamorfik jinslarning yig‘indisidan 
tashkil topgan. Litosferaning ustki qismi yer po ‘sti materik va okean tipli 
bo‘lib ular bir-biridan farqlanadi.Materiktipli yer po‘sti uch qatlamli yot- 
qiziqdan — cho‘kindi, granitli metamorfik va bazalt kabi jinslardan tashkil
63

---

topgan bo'lib, o'rtacha zichligi 2,65 g/sm kub.Shu sababli okean tipli yer 
po'sti ustidan ko'tarilib (suzib) turadi.
M aterik tipli yer po'sti litosferadagi eng qadimiy vujudga kelgan jins- I 
lar bo'lib, yoshi 3,0 mlrd yil hisoblanadi.Okean tipli yer po'sti qatlamli 
bo'lib, asosan bazaltli jinslardan tashkil topgan bo'lib, (o'rtacha zichligi 
2,85 g/sm kub), uning ustini esa, yupqa (qalinligi 0 ,6 -1 ,0 km %) cho'kindi 
jinslar qoplab olgan.Granitli qatlam esa um um an o'zgarmaydi.
Okean tip li yer po'stidagi cho'kindi jinslar nisbatan yosh hisoblanib, 
100—150 mln. yilni tashkil etadi.
Shunday qilib, litosferani tashkil etuvchi jinslar orasida eng ko'p tar- 
qalgani magmatik va metamorfik yo'l bilan vujudga kelgan yotqiziqlar 
hisoblanib, butun yer po'stidagi yotqiziqlarning 90 % ini tashkil qiladi. 
Lekin geografik qobiq uchun ahamiyatlisi litosferaning eng ustki qismini 
qoplagan va uncha qalin bo'lm agan o'rtacha qalinligi 2,2 km. cho'kindi 
jinslardir. Chunki geografik qobiqdagi barcha dinamik jarayonlar o'sha jins- 
larda sodir bo'ladi ham da u bilan havo, suv va tirik organizm uzviy kontak- 
tda bo'lib, turli xil geografik jarayonlarda faol ishtirok etadi.