I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Yadroviy tuzilishga ega bo‘lgan organizmlar — Prokariota. 
Prokariotlaiga 
mikroskopik organizmlar kirib, ular hujayrasining tarkibida shakllangan 
yadro va membrana boim aydi. Ular asosan bir hujayrali organizmlar bo'lib, 
qisman kaloniya shaklida uchrovchilar ham bor. Ularda yadro o'm ida gene- 
tik material bo'lib DNK hisoblanadi.
Prokariotlar faqatgina oddiy bo'linish yo'li bilan ko'payadi. Ba’zi bir 
vakillarida konyugatsiyaga o'xshash jinsiy jarayonlari uchraydi. U lar hu ­
jayrasida mitoxondriyalar, plastidalar, G o l’dji apparatlari va sentriolalar 
bo'lmaydi. Biroq ribosomalar uchraydi. Prokariotlarning xarakterli xususi- 
yatlaridan biri, hujayra po'st bilan o'ralgan. Ba’zi bir prokariotlar atmos- 
feradagi erkin azotni o'zlashtirish xususiyatiga ega. Bularga quyidagilar 
kiradi:
1. Arxeobakteriyalar. Ularning 50 dan ortiq turi bo'lib, ulardan metogen 
bakteriyalar dioksid uglerodi va molekulyar vodorodni qayta tiklab metan 
hosil qilishda foydalanadilar. Yer yuzidagi bogen usul bilan hosil bo'lgan 
metanning hammasini metonogen hosil qiladi. Ular har yili 1,0 x 109 
tonnaga yaqin metan hosil qiladi. Bu bakteriyalar nuqul anoerob sharoitda 
hayot kechiradilar. Ayniqsa, loyqa, botqoq hamda balchiq joylarda yashovchi 
hayvonlarning oshqozon-ichak organlarida ko'p uchraydi.
2. Galobakteriyalar. Sho'rlangan, issiq suv havzalarida hayot kechiradilar.
78

---

U lar uchun 20—30 % li NaCl suvlari yashash uchun eng qulay sharoitdir. 
Arxeobakteriyalarning xarakterli xususiyatlaridan eng muhimlari, ular­
ning plazm atik m em branalari bir qavatli b o ‘lib, m em brana lipidlari 
tarkibida glitserin va yog‘ kislotalar bo'lmaydi. Ularning o ‘mida izoprenoidli 
uglevodlar boladi. D N K sining tarkibida azot asoslarining ketma-ket takror- 
lanishi mavjud bo‘lib,bu xususiyat chin bakteriyalarda bo'lmaydi. Arxeobak- 
teriyada oqsillarning sintezi chin bakteriyalardagidek bo'lsa ham, biroq T- 
RN K sining tarkibida tinim va urdtsillar uchramaydi. R -R N K ning tizi- 
mida ham farq qiluvchi belgilar bor. Arxeobakteriyalarning yuqorida kel- 
tirilgan belgilari asosida ularni hayvon va o'simliklar o ‘rtasidagi oraliq 
shakl deb hisoblasa bo'ladi. Ularning aerob, anaerob sharoitida yashovchi 
vakillari bo'ladi. Shunday qilib arxeobakteriyalarni yer yuzida dastlabki 
paydo bo'lgan prokariotlar desa bo'ladi.