I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

O'simliklarning turli-tumanligi
Hujayraviy tuzilishga ega bo‘lgan o'simliklar
Yiruslar bo‘limi — Yirophyta
V iruslar (y u n o n ch a -virus- zahar) yuqum li kasalliklarga sabab 
bo'ladigan ultra mikroskopik tanachalardir. Tabiatda keng tarqalgan virus­
lar odam va hayvonlarda 
0
‘simlik hamda hasharotlar organizmida para-
76

---

zitlik qilib yashaydi. U lar tayoqcha, shar, ipsim on, bukilgan shakllarda 
bo'ladi.
Viruslarni birinchi bo'lib 1892-yilda R.I.Ivanovskiy tamaki o'simligining 
mozayka kasalligini o'rganishda kashf qilgan. Mayda ultra mikroskopik tu- 
zilishga ega bo'lgan viruslarning o'rtacha kattaligi 450-500 nm bo'ladi.
Qoramollardan oqsil kasalligini tarqatuvchi virusni 1898-yilda F.Lefler 
va P.Frashlar kashf qilgan. Bu virpsning kattaligi esa 20 nm dir. 1931 -yilda 
jo'ja embrionidagi hujayralarda viruslarni o'stirish imkoniyati paydo 
bo'lgandan keyin ulam i laboratoriya sharoitida keng o'rganila boshlangan. 
Elektron mikroskop kashf qilingandan keyin, 1956-yilda amerikalik olim 
Stenli viruslarning ichki tuzilishini o ‘rgandi. Uning tekshirishicha, voyaga 
yetgan virusning tarkibiy qismi asosan ikkita nuklein kislotasidan, ya’ni 
RN K yoki D N K dan tashkil topgan bo'ladi. Uning atrofida oqsil mod- 
dasidan tuzilgan po'st yoki kapsid bo'ladi. Kapsid virusgenomi virus 
xromosomasini shikastlanishdan asraydi.
Viruslar genomi har xil tuzilishga ega, masalan, bakteriya viruslar 
genomi M13 va M l 34 bir molekulali yumaloq dreklardan tashkil topgan 
b o'lsa, qoram ollar, ch o'chq alar, m ushuklar, kalam ushlar va shunga 
o'xshash boshqa hayvonlar viruslarida bir zanjirli limonsimon D N K bo'ladi. 
Chechak kasalligini tarqatuvchi viruslar D N K si ikki zanjirli bo'ladi.
K o'pchilik viruslar D N K sida o'zlarining ferm entlari bo'lib, ular 
yordamida D N K replikatsiyasi bo'lib turadi. Bu fermentlar soni to 'rt xil 
bo'ladi. Masalan, bakteriya viruslar genomida T4 30 dan ortiq fermentlar 
mavjud. Yirik viruslar genomida nuklein fermentlari mavjud bo'lib, ular 
xo'jayin-hujayralarining DNKsining yemirilishiga olib keladi.
Inson va hayvonlar organizmida yashaydigan viruslar o'simlik va bak- 
teriyalardagi viruslarga qaraganda ko'proq o'rganilgan, chunki ular ba’zan 
davolash qiyin bo'ladigan og'ir kasalliklami tug'diradilar. Insonlarda ko'p 
uchraydigan virusli kasalliklardan gripp, polimiyelit, qutirish, chechak, 
kana, entsefalit va boshqalar; hayvonlarda esa, qutirish, oqsil, o'lat, 
chechak, ensefalomiyomit va boshqalardir.
Ba’zi bir viruslar insonlarda turli shish (opuxol) kasalliklarini tug’dirishi 
mumkin. Bu xil viruslar tug'diruvchi yoki onkologen viruslar deyiladi. Ana 
shunday viruslarga maymunlar hujayrasidan ajratib olingan SV40 virusi 
kiradi.
Onkologen viruslarni o'rganish ularning faqat turli xil shakllarini bilib 
olish uchun emas, balki onkologik kasalliklarning oldini olish va ularni 
davolash usullarini ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga egadir. Pirovar- 
dida insonlarda keyingi vaqtda topilgan va ko'pincha o'lim bilan tugay­
digan VICH kasalligini, SPIDni tarqatuvchi immunodeffitsit viruslari
77

---

aniqlangan. Bu virus insonning imm un sistemasini 
ishdan
chiqaradi. Vich 
viruslar birinchi bo‘lib, 1959-yilda Zoirda, ikkinchi bo‘lib 1969-yiida AQSh 
da topilgan.
0 ‘simlik viruslari ham tabiatda keng tarqalgan b o ‘lib, ularga tamaki 
mozayka kasalligini tarqatuvchi, virusdan tashqari yana tamaki nekrozi, 
kartoshkada sariq pakana, sholg'omda sariq mozayka kasalligini va madaniy 
hamda yowoyi o ‘simliklarda boshqa xil kasalliklami tarqatuvchi viruslar 
kiradi. 0 ‘simliklarda kasallik tug‘diruvchi viruslar ko‘pincha tayoqchasimon 
yoki yumaloq shakllarda uchraydi. Ularning tayoqchasimon shakllarining 
kattaligi 300—480x15 nm, yumaloq viruslamiki esa 25—30 nm bo'ladi.
Viruslar bir o'sim likdan ikkinchi o'simlikka fizik kontakt, tuproq or­
qali hamda o'simliklarni payvandlashda o'tadi. Ba’zan hasharotlar ham 
viruslami tarqatishda katta rol o'ynaydi. Bakteriya viruslari yoki bakterio- 
faglar har xil sistematik guruhdagi bakteriyalarga zarar yetkazadilar.
K o'p uchraydigan bakteriofaglarga barabansimon tayoqcha shaklidagi 
T-guruh bakteriofaglari kirib, ularning kattaligi 100x25 nm bo'ladi. U lar­
ning genomi D N K dan tuzilgan. Ular bakteriyalar hujayrasida uchrab, 
ularning yashirinishiga olib keladi. Shu sababli tibbiyotda b a’zi bir bak- 
terial kasalliklami davolashda va ularning oldini olishda bakteriofaglardan 
foydalaniladi.