I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Dunyoda suvning aylanishi. 
Gidrosferadagi suvning bir qismini atm os­
feradagi bug1 holatidagi suvlar tashkil etadi va bu suvlar ancha miqdorni 
tashkil etadi. Agar ayni paytdagi barcha suv bug‘larini bir joyga yig'ish 
mumkin bo ‘lsa, uning massasi 12 milliard tonnadan oshib ketgan b o ‘lar 
edi. Shunisi xarakterliki, atmosferadagi suvning miqdori deyarli o ‘zgarmaydi.
Quyosh nuri va havo harorati ta ’sirida, ayniqsa, okeanlar yuzasidan 
ko'p miqdordagi suv to ‘xtovsiz bugManib turadi. Bunda osmonga sof suv
56

---

bug'lari ko‘tarilib, suv tarkibidagi barcha turli xil moddalar okeanda qoladi. 
O keandan qanch a m iqdorda suv bug‘lansa, uning o ‘rniga shuncha 
miqdordagi suv qo'shiladi. Daryolar o 'z suvlarini okeanlarga quyadi, 
yog'inlar yog'adi va boshqalar hisobiga okeanlar suvi qayta tiklanadi.
Suvning quruqlikdan okeanga tushishining birinchi yo'li atmosfera or­
qali qaytishidir. Bunda quruqlik yuzasidan ko'tarilgan suv bug'lari bulut- 
lar hosil qiladi, ularning ustiga haydab keladi va okean ustiga yog'in 
yog'adi.
Suv okeanga qaytib kelishining ikkinchi usuli daryolardan oqib kelishidir. 
Eriyotgan muzliklar, ko'llar, katta-kichik ariqlar, buloqlar suvini daryo­
lar yig'ib dengizlarga quyadi.
Okeanga quruqlikdan suvning qaytib kelishining uchinchi yo'li yer 
ostidan oqib kelishidir. Yerga chuqur singib ketgan suvlar yer yuziga 
chiqmay, yer ostidan okean va dengizlarga borib tushadi.
Okean va dengizlarga kelib tushgan suv yana bug'lanib, yog'in quruq- 
likka borishi mumkin. Dunyoda ana shunday holda suv okean — atm os­
fera, quruqlik - okean kabi tartibda aylanib turadi. Suvning ana shunday 
holatda dunyoda aylanib turishini suvning dunyoda aylanib yurishi deyila­
di. Dunyoda suvning bu holda aylanib yurishi yerdagi tabiatni muvozanat - 
da saqlab turadi.
Yer yuzasidan har yili 520 ming kv. kub suv bug'lanib, bug'ga aylanib 
yuqoriga ko'tariladi va to'yinib kondensiyalanib, yog'in bo'lib yana yerga 
tushadi. Yer yuzasiga tushadigan o'rtacha yog'inning miqdori 1015 mm 
(520 ming km kub) ni tashkil etadi.
K atta suv aylanishi
Suvning to'xtovsiz aylanishi "natijasida dunyo okeanining suvi 2 60 0- 
3000 yilda bir marta, ko'l suvlari 10 yilda bir marta, daryo suvlari esa
57

---

o ‘rtacha 12 sutkada yangilanib turadi. Yer sharida suvning aylanib yurishi 3 
turga bo‘linadi. Namlik okean ustiga yog‘ib yana bug'lanib okeanga tusha-di. 
Bunga suvning kichik aylanish deyiladi. M a’lumki, hududga yoqqan 
yog‘inning bir qismi shu yerda bug‘lanib ketadi, bir qismi daryolarga 
quyiladi va yerga singib ketadi. Bu materik ichkarisida suvning aylanib 
yurishi deyiladi.
Suvning kichik aylanish bilan materik ichkarisida suvning aylanib yurishi 
qo‘shilsa, suvning katta aylanishi hosil bo'ladi. Masalan, Markaziy Osiyo- 
da Kaspiy yuzasidan bug‘langan suvning bir qismi Markaziy Osiyo toglariga 
yetib keladi va Sirdaryo hamda Amudaryoni suv bilan ta ’minlab turadi. 
Bu daryolar Orol dengiziga quyiladi, bu dengizda suv yana bug‘lanadi va 
shu tariqa aylanib yuradi.
Suvning to ‘xtovsiz aylanib yurishi yeming geografik qobig‘i, ayniqsa, 
undagi oiganik hayot uchun juda katta ahamiyatga ega; suvning aylanishida 
modda va energiyaning aylanishi vujudga keladi, organik dunyo rivojlanadi.