Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

Нормал фойда - бу иқтисодий
ресурс сифатидаги тадбиркорлик имкониятини рағбатлантириб туриш учун
тўланадиган ҳақ ҳисобланади.
Агар бирон-бир фаолият тури нормай фойда келтирмаса,
тадбиркор бу фаолият тури билан шуғулланишдан тўхтайди ва ўзининг куч-кувватини бошқа
фаолиятга сарфлайди.
Сарф-ҳаражатларни ички ва ташки ҳаражатларга ажратиш, корхона Иқтисодий
фаолияти самарадорлигини ошириш йўлларини қиёсий таҳлил қилиш имкониятини беради.
Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига таъсир қилиш ёки қилмаслигига қараб
ҳаражатлар доимий ва ўзгарувчи ҳаражатларга бўлинади (3-чизма).
3-чизма. Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига таъсирига қараб ҳаражатларни
туркумлаш.
Ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгаришига (қисқариши ёки ортишига) таъсир
қилмайдиган ҳаражатлар доимий ҳаражатлар дейилади.
Доимий ҳаражатлар (ҒС) ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсишига бевосита таъсир
этмайди ва ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай, ҳагго нолинчи ҳажмида ҳам мавжуд бўлади.
Бунга корхонанинг тўлов мажбуриятлари (заёмлар бўйича фоиз ва бошқа), солиқдар (ишлаб
чиқариш ҳажмига боғлиқ бўлмаган турлари), амортизация ажратмалари, ижара ҳақи,

---

99
қўриқлаш хизматига тўлов, ускуналарга хизмат кўрсатиш сарфлари, бошқарув ходимлари
маоши ва шу кабилар киради.
Ўзгарувчи ҳаражатлар (\'С) деб ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига таъсир
қиладиган ҳаражатларга айтилади. Унга хом ашё, материал, ёнилги-транспорт
хизмати, ишчилар иш хақи ва шу кабиларга Қилинадшан сарфлар киради.
Ишлаб чиқаришнинг ҳар бир даражасида доимий ва ўзгарувчан ҳаражатлар
йиғиндиси умумий ёки ялпи ҳаражатлар (ТС)ни ташкил қилади.
Доимий (ҒС), ўзгарувчи (УС) ва ялпи (ТС) ҳаражатларнинг графикдаги ифодасини 4-
чизма орқали кўришимиз мумкин.
4-чизма. Доимий, ўзгарувчи ва умумий (ялпи) ҳаражатларнинг графикдаги тасвири
Маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга қилинадиган сарф-ҳаражатларни ҳисоблаш
учун ўртача умумий, ўртача доимий ва ўртача ўзгарувчи ҳаражатлар тушунчаларидан
фойдаланилади.