Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

Ўртача умумий ҳаражатлар ялпи (умумий) ҳаражатларнинг ишлаб
чиқарилган маҳсулот миқдори нисбатига тенг:
бу ерда: АС - ўртача умумий ҳаражатлар; ТС - ялпи (умумий) ҳаражатлар; (2 - ишлаб
чиқарилган маҳсулот миқдори.
Ўртача доимий ҳаражатлар доимий ҳаражатларнинг ишлаб чиқарилган
маҳсулот миқдорига нисбати билан аниқланади:
бу ерда: АҒС - ўртача доимий ҳаражатлар; ТҒС - доимий ҳаражатлар суммаси.
Ўртача ўзгарувчан ҳаражатлар ўзгарувчан ҳаражатларни ишлаб чиқарилган
маҳсулот миқдориганисбати билан аниқланади:
бу ерда: АУС - уртача узгарувчи ҳаражатлар; ТУС - ўзгарувчи ҳаражатлар суммаси.
Шунингдек, ўртача умумий ҳаражатларни ўртача доимий ва ўртача ўзгарувчи
ҳаражатларнинг йиғиндиси сифатида ҳам ифодалаш мумкин:
АС = АҒС + АУС.

---

100
Бу ўртача умумий, доимий ва ўзгарувчи ҳаражатларнинг эгри чизиқлари қуйидаги
кўринишда бўлади (5-чизма):
5-чизма. Ўртача ҳаражатларнинг эгри чизиқлари.
Энг юқори даражада фойда олишга эришиш учун товар ишлаб чиқаришнинг зарур
миқдорини аниқлаш зарур. Бунда иқтисодий таҳлил воситаси бўлиб сўнгги қўшилган
ҳаражат тушунчаси хизмат қилади. Аввало
сўнгги қўшилган ҳаражат деб, маҳсулотнинг
навбатдаги бирлигини ишлаб чиқариш билан боглиқ қўшимча ҳаражатларга
айтилади:
бу ерда: МС - сўнгги қўшилган ҳаражат;
ДТС - умумий ҳаражатларнинг ўзгариши; Д(} - маҳсулот миқдорининг ўзгариши.
Қўшилган ҳаражатларни ҳар бир навбатдаги қўшилган маҳсулот бирлиги учун
аниқлаш мумкин.
Товар ёки хизматларнинг қўшилган бирлигини ишлаб чиқаришга
тўғри келадиган ҳаражатлар ўртача қўшилган ҳаражатлар дейилади.
2. Қисқа муддатли ва узоқ муддатли даврларда ишлаб чиқариш ҳаражатларининг
ўзгариш тамойиллари.
Ишлаб чиқариш ҳаражатларини ҳисобга олишда вақт омили, яъни ҳаражат
қилингандан пировард натижа олингунча ўтган давр сезиларли таъсир кўрсатади. Шу
сабабли вақт омилидан келиб чиқиб, ишлаб чиқариш ҳаражатларини қисқа ва узоқ муддатли
даврда алоҳида таҳлил қилинади.
Корхона ишлаб чиқариш ҳажмини ўстириш учун қисқа даврда фақат ўзининг
ўзгарувчи ҳаражатлари миқдорини ўзгартириши мумкин. Бу қискз муддатли ҳаражатлардир.
Ишлаб чиқариш қувватлари эса (ишлаб чиқариш бино ва иншоотлари майдони, машина ва
ускуналар миқдори) доимий бўлиб қолади, ҳамда бу давр фақат улардан фойдаланиш
даражасини ўзгартириш учун етарли бўлиши мумкин.