- Do’stlik rishtalarini yanada mustahkam bog’layveramiz,
- dedi Nishonboy
Hurzamonovich. Kuchli qarsaklar bo’ldi”.
Yozuvchi mamlakatimizga eski aravasida kirib kelib, kutilmagan izzat
hurmatga sazovor bo’lgan, obro’-e’tibor qozonib, xatto to’rga o’tqazilgan
Chichikovlar, Sobakevichlar timsolida aroqxo’r, miyasi bo’m-bo’sh, yeb-
ichishnigina o’ylovchi cho’chqasifat maxluqlarni gavdalantirar ekan, ular qo’liga
o’z yurtini, nainki yurtini - borini topshirishga tayyor mansabparastlarni
tasvirlaydi. Ular yonidan joy olgan “Yonqoziq” – ruhoniy xudoniyam,
payg’ambarlarni ham Nishonboy Hurzamonovich bir ko’z qirini tashlashi bilan
kerakli yo’lga xizmat qildiraveradi.
Dehqonchilik ishlari bo’yicha maslahatchi Koshkaryov o’z
rejalarini
quyidagicha bayon qiladi: Ovro’po tuproqlari bilan Osiyo tuproqlarini aralashtirib,
yangi, serunum tuproq hosil qilamiz! Koshkarev o’z rejalaridan lof urguncha,
Chichikov qochib qoladi, qolganlar esa pinakka ketishadi.
Asarning boshlanishi, voqealari qanchalik g’ayritabiiy bo’lsa, yakuni ham
shunchalik kutilmagan tarzda sodir bo’ladi. Xo’sh, yozuvchi yaratgan badiiy
umumlashma qanday ma’noni ifoda etadi?
Millatlarni tugatib, yagona “rus xalqini yaratish”, yurtlarni yanchib, yagona
ittifoq hududini yuzaga keltirishga intilgan sobiq totalitar tuzum siyosati va
mafkurasini, rejalarini ongsizlarcha qabul qilgan Nishonboy Hurzamonovlardan
hatto Chichikovlar – “O’lik jonlar”
ham qochib, do’zaxni afzal bilishgani ushbu
qissada serohang, qabariq tasvir uslubi orqali badiiy ifodalanganki, bu xususiyatlar
shubhasiz, qissa janri imkoniyatlarining kengligini namoyon qiladi. Ayni chog’da,
epik tafakkur tarzi ham serqatlam, serohangligi bilan ajratib turadi, salmoqli badiiy
umumlashmalarni harakatlantirishi bilan diqqatimizni tortadi: kitobxon asar
voqealarini kuzatib, shuni idrok etadiki, mustaqil, ozod, erkin hayotni o’zligimizni
anglash, o’zimizdagi mute tuyg’ularni qo’porish, o’zgalarga qulluq qilib yashash
tarzidan voz kechish, tom ma’nodagi mustaqil fikrlashga erishish orqaligina zabt
etishimiz mumkin. O’zligini anglagan, o’z qadr-qimmatini, g’ururini
anglagan
xalqnigina boshqa xalqlar yo millatlar hurmat qiladi. Vatanimiz va millatimizni
mazax qilishlariga yo’l qo’ymaslik uchun eng avval mutelik psixologiyasini
yanchib, o’zligimizni anglashimiz lozim! Shundagina “Eski aravalar”ga kunimiz
qolmaydi.
Yozuvchi Sh.Bo’tayev “Sho’rodan qolgan odamlar” qissasida xalqimiz
ongida mutelik psixologiyasini ildiz ottirgan jamiyat va u yetishtirgan odamlar
qiyofasini ruhiy tahlil usulidan foydalanib ochib bergan. Ayni shu usulda
“Sho’rodan qolgan odamlar”
1
qissasidagi amaki
qiyofasini jonlantirishga
erishganki, natijada, kitobxon qahramonlarning o’ziga xos dunyosiga duch keladi.
Asar voqealari davomida qondosh aka-ukalarning bir-biridan uzoqlashib, yotlashib
ketishi oqibatida ular dunyosida sodir bo’lgan ma’naviy-ruhiy buzilishlar haqqoniy
tasvirlangan. Yozuvchi ularni go’yo zimdan kuzatadi va barcha xatti-harakatlari,
kechinmalarini tabiiyligicha ifodalaydi.
Qissa qahramonlarining nomlari ularning laqablari bilan aytiladi. Qissadagi
Akaning ismi biror o’rinda tilga olinmaydi. Asarda Amaki, Nazoratchi, Go’rkov
kabi qahramonlar ham bor-ki, ularning timsolida kitobxon yaqin o’tmish
kishilarining qiyofasini ko’radi. Toshmurod alam achchig’ida hamda bemehrligi
tufayli Amakining buzog’ini o’g’irlab qamaladi. qishloq odamlarining bu voqeaga
o’ziga xos munosabati orqali ularning ichki dunyosi eks ettirilgan:
“Qo’ni-qo’shnilardan hech qaysisi o’g’rilardan negadir nafratlanishmas,
qaytaga
ularga ichlari achishib, oh-voh qilishar, ezilishar, go’yoki o’g’irlanganlar
emas, o’g’irlatganlar aybdordek: go’yoki pashshadek narsani fildek qilib
melisagacha ko’tarib borgan amakidan yozg’irishardi; chunki, amaki da’vosidan
voz kechsa ham, melisalar voz kechmasligi oldida bir jondor xuni hech narsa
emasligini aytishardi. Hyech birining gunohi yo’q, deyishardi;
hamma gunoh
ularni o’g’irlikka majbur qilganlarda, deyishardi-yu, bu majbur qilganlar kim ekan,
degan savolga jo’yali javob aytisholmasdi; hammasiniyam nazarida, u katta kuch
ko’zga ko’rinmas, u qandaydir uzoqda, juda uzoqda bo’lib tuyular, u hammani
ko’rib-bilib, hol-ahvolidan xabardor bo’lishi kerak holda hech kimni
ko’rmayotganligi, hech kimning hol-ahvolidan xabar olmayotganligi odamlarni
ajablantirardi, xolos”.
Bu keltirilgan parchadan soddadil qishloq odamlarining ruhiyatini his qilish
mumkin.
Qissada Nazoratchi obrazi g’oyat chuqur badiiy tahlil etilgan, chunki u
sho’rodan qolgan
odamlarning tipik vakili, manqurtga aylanayotgan notavon
kimsa:
“Mels nazoratchining ismi edi. O’z nomini eshitib u g’alati bo’lib ketdi. Bu
nomni u o’ziga yigirma yoshida, askarlikda ekanligida tanlagan edi. Keyin
qulog’iga azon aytib qo’yilgan ismini ana shu nom bilan alishtirib olmoqchi
bo’lganini komandirlariga aytganida, ular bu shovvoz askarning topqirligiga;
zamon bilan billa-billa nafas
ola bilishiga qoyil qolishib, uni muborakbod
etishgandi. Uni ana shu nom bilan atashib, shu nom bilan yangi hujjat olib
berishgandi. Hujjatni polk komandirining shaxsan o’zi topshirgan, polkning barcha
zobit askarlari oldida uni tabriklab, quchoqlab o’pgandi. Odamda sobit e’tiqod
bo’lsa, yigirma yoshida ham ismini o’zgartira oladi, degandi. Keyin polk orkestri
jo’rligida batalonlar, rotalar, vzvodlar shaxdam qadamlar bilan «Shiroka
strana
moya rodnaya...» degan qo’shiqni aytib o’tishgan, nazoratchining qalbi quvonchga,
ko’zi yoshlarga to’lib polk komandirining qabatida turgandi”
1
.
Bundan ko’rinadiki, Nazoratchining ongida sho’ro davrining zo’ravonlik,
o’zgalarni mute qilish g’oyasi chuqur ildiz otgan. U ushbu ong bilan yashab
kelayapti. Qamoqxona boshlig’i ham sho’ro davrining mustabid siyosatini zo’rlik
bilan o’zgalarga singdirayotgan kimsa. U Toshmurod nazoratchining o’g’li
ekanligini biladi, ammo unga zarracha achinmaydi, xatti-harakatlari bilan tosh
qalbini oshkor etib qo’yadi:
“Ikkinchidan, - davom etdi boshliq hamon bosh barmog’ini bukib turarkan,
- konvoyning aytganlaridan chiqilmasin, uning nazoratisiz hech qayerga
Do'stlaringiz bilan baham: 
