Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Бластула типлери ҳәм бөлшеклениўге орталықтың тәсири 
 
Бөлиниў процеси бластуланың ямаса моруланың формаланыўы менен 
питеди. Гейпара ҳайўанларда бөлиниўден морула пайда болады. Моруланың 
иши қуўыс емес, шар формалы, ал бластулада шар формалы бирақ иши қуўыс. 
Бластомерлер бир-бирине жабысқан жеринен, жалпаяды, нәтийжеде 4 ҳәм 8 
бластомерлерликте ортада куўыс пайда болып, бөлиниў күшейип, иши 
суйықлық пенен толып бластоцельге айланады.
Бул жерде сарыўыз бенен байланысы болмаған орайлық бластомерлер ҳәм 
сарыўызда жатыўшы шетки бластомерлер бир-биринен өзгеше болады. Шетки 
бластомерлердиң бир бөлими сарыўыз энтодермасын пайда қылыўда 
қалғанлары артықша сперматозоид тәризли мероцитлерге айланып сарыўыздың 
резорбциясына қатнасады. Сүт емизиўшилерде, адамда бөлшеклениў 
қубылыслары периферик ҳәм ақшыл трофобласт орайлық гүңгирт эмбриобласт 
бластомерлери пайда болады. Бластоцел пайда болмай тығыз бластула ямаса 
стерробластула 
қәлиплеседи. 
Трофобластлар 
төлди 
азықландырады, 
эмбриобластлар болса төлдиң раўажланыўында қатнасады. Ҳайўанлар 
зиготасының бөлшеклениў қубылысларын пайда болған бластомерлердиң 
формасы ҳәм жайласыўы ҳәр қыйлы дүзилиске ийе болған бластомерлердиң 
пайда болыўына алып келеди.
Булар төмендегилер:
1. Целобластула-бластоцел қуўыслығы үлкен, бластодерма дийўалы бир 
тегис қалыңлықта болады ҳәм бластодермада бластомерлер бир қатар болып 

---

62 
жайласады. Бундай бластула толық ҳәм тегис бөлшеклениў нәтийжесинде 
пайда болатуғын ланцетник мәйегинде гүзетиледи. 
2. Амфибластула-бунда бластодерма дийўалы бир неше қатар 
бластомерлерден дүзилген болып, бул дийўал анимал полюста вегетатив 
полюсқа қарағанда жуқа болыўы, бластоцел анимал полюс тәрепке көшкен 
болады. Бундай бластула толық, бирақ тегис емес бөлшекленетуғын 
амфибиялар мәйегинде ушырайды. 
3. Перибластула-бластоцель бослығы жоқ. Бластомерлер бластула үсти 
әтирапында жайласқан ҳәм орта бөлими сарыўыз заты менен толған. Шыбын-
ширкейлерде ушырасады. 
4. Дискобластула-дискодиал бөлшеклениў нәтийжесинде пайда болады. 
Бластоцел бослығы эмбрион диски менен сарыўыз затының ортасында болады. 
Бундай бластула сүйекли балықлар, рептилиялар ҳәм қусларда ушырайды. 
5. Стерробластула-дийўалы бир қатар бластомерлерден ибарат болады. 
Бластомерлер бластоцель бослығына жүдә көп кирип барғанлығы ушын да 
бластоцел бослығы жүдә киши болады, тығыз жайласқан бластомерлерден 
ямаса моруладан турады. Буўынаяқлыларда усындай бластула пайда болады.
6. Плакула-бунда бластула еки қабатлы пластинкадан ибарат болады. 
Бластуланың бул түри қурғақлықта жасайтуғын кем қыллы сақыйналы 
қуртларда ушырайды.
Туқымланған мәйек клеткасының кейинги қубылыслары басланыўы ушын 
белгили бир ўақыт ҳәм шәраят керек. Мәселен: көл бақасы мәйеги экваторда 
18
о
C ыссылықта 2-2,5 саатта биринши бөлиниўге, 3 саатта 2 бөлиниўге, 3-си 
4,5; 5-си 5,5 саатта болатуғынлығы анықланған. Г.Дриш ийнетерилилер 
зиготасының бөлиниўи ўақтында алып еки шийше пластинка арасына қойып 
бөлиниў усылын өзгертиўге мәжбүр қылды. Бирақ пластинканы алып 
таслағаннан соң бластула және шар ҳалына келип қәдимгише раўажлана 
баслаған. Спирал бөлшеклениўге ийе организмлерде бул тәжирийбе 
нәтийжесинде анимал бластомерлер пайда болып, аномал организмлер пайда 
болған. Ланцетник ҳәм амфибияларда белгилеў усылы менен бластула 
дәўиринде-ақ зародыш қабатлары органлардың бүртиклери барлығы 
анықланған. Бластуланың төбеси болажақ эктодерма, түби энтодерма шетки 
зоналары болса хорда ҳәм мезодерма келешек бүртиклери болып есапланады. 
Солай етип, бөлшеклениў эмбрионал раўажланыўдың биринши басқышы 
болып, оның нәтийжесинде зародыш бүртиги-бластула пайда болады. Түрли 
организмлерде бөлшеклениў ҳәр қыйлы болады. Соның ушын ҳәм пайда болған 
бластулалар ҳәр түрли дүзилиске ҳәм формаға ийе болады.